Махмұд әл-Қашғари сөздігіндегі қолөнер іс-әрекетінің семантикасы бар етістіктер ежелгі түркілердің экономикалық және әлеуметтік өмірінің көрінісі ретінде
Қаралымдар: 14 / PDF жүктеулері: 11
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-4-150-167Кілт сөздер:
Махмұд әл-Қашқари, «Диуани лұғат ат-түрк», етістік, лексика-семантикалық ішкі топ, қолөнер іс-әрекеттері, қару-жарақ жасау ісі, тігінші қолөнері, киіз басу, былғары қолөнерАннотация
Махмұд әл-Қашғари «Диуани лұғат ат-түрк» X ғасырдың аяғы мен ХІ ғасырдың басындағы көне түркі тілінің тезаурусын жазып қойған. Соған сәйкес, бұл жұмыста сол кезеңдегі ежелгі түркілер ғаламының бейнесі көрсетілген. Тарихшы-зерттеушілер мәтіндерді халықтардың өмір сүру аумағы, олардың әлеуметтік және экономикалық негіздері туралы маңызды ақпарат көздеріне жатқызады. «Қолөнер әрекеті» мағынасы бар етістіктер Х-ХІ ғасырлардағы түркілердің шаруа-экономикалық өміріндегі қолөнердің дамуы туралы түсінік береді. Етістік семантикасындағы дифференциалды семалары етістіктерді әр түрлі қолөнер түрлерін сипаттайтын лексикалық-семантикалық ішкі топтарға бөлуге мүмкіндік берді. Етістік номинацияларының ең көп саны – «тігінші» (18 етістік) және «қару-жарақ» (15 етістік) ішкі тобы. Тезаурустағы сөздердің саны қолөнердің белгілі бір түрінің таралуын ғана емес, сонымен бірге олардың өзіндік табиғатын көрсетеді (процестің көп сатысы, нақтылығы, күрделілігі). Сонымен қатар, етістіктер ағаш ұстасы, тері илеу, тоқу, киіз басу, шаштараз өнері сияқты қолөнер түрлерін сипаттайды. Етістіктердің семантикасында процестің жалпыланған атаулары да, тарсалалық егжей-тегжейлі әрекеттер де жазылған. Бірқатар етістіктер түріктердің мәдени ерекшеліктерін көрсетеді, мысалы, «тігінші ісі» ішкі тобында матаны өлшеу үшін «түркі шынтағы» ұғымы
қолданылады, «былғары ісі» ішкі тобында теріні кесудің нақты әдісін сипаттайтын етістік бекітілген. Осылайша тілдік фактілер тарихи және археологиялық дереккөздерді толықтыра отырып, ежелгі түркілер тұжырымдамалық ғалам бейнесінің белгілі бір бөлігін анықтауға көмектеседі.
Әдебиет
Ал-Кашгари Махмуд, 2005. Диван Лугат ат-Турк / Перевод, предисловие и комментарии З.А.М. Ауэзовой, индексы составлены Р. Эрмерсом. Алматы: Дайк-Пресс. 1288 с.
Ауэзова З.-А.М., 2005. Предисловие // ал-Кашгари Махмуд. Диван Лугат ат-Турк. Алматы: Дайк-Пресс. С. 6–50.
Ахаллы С., 1958. Махмуд Кашгарынын созлуги ве туркмен дили. Ашгабат. 218 с.
Диванкулиева Б.Х., 2017. «Диван Лугат ат-Турк» Махмуда Кашгари как источник по этнографии туркмен // Исторические исследования: мат-лы V междунар. науч. конф. Самара: ООО «Издательство АСГАРД». С. 60–63.
Жилище и одежда, 2008. В: Духовная и материальная культура в V–XII вв. [Электронный ресурс] – URL: https://elimai.kz/zhilishhe-i-odezhda.html (дата обращения: 07.07.2024).
Каиржанов А.К., Азмуханова А.М., Абжапарова Б.Д., 2024. Синкретизм общественного мифологического сознания древнейшей эпохи // Тіл және әдебиет: теориясы мен тәжірибесі. №1. С. 9–19. http://doi.org/10.52301/2957-5567-2024-1-23-33 DOI: https://doi.org/10.52301/2957-5567-2024-1-23-33
Камолиддин Ш., 2022. Из истории ремесел древних тюрков // INFOLIB: Информационнобиблиотечный вестник. № 2. С. 81–88. http://doi.org/10.34920/2181-8207/2022/2-014.
Көшпелі халықтың қолөнері туралы не білеміз? [Электронный ресурс] – URL: https://el.kz/kshpeli_khaly-ty-_-ol-neri_turaly_ne_bilemiz_40129/ (дата обращения: 01.08.2024).
Насилов Д.Н., 2007. «Диван» Махмуда Кашгарского и сравнительно-историческая грамматика тюркских языков // Международная конференция “Кашкарлык Махмуд жана түрк дүйнөсүнүн тили, адабияты жана тарыхы.” Бишкек. C. 22–24.
Нигматов Х.Г., 1970. О глагольных корнях типа СГС и СГ по материалам “Словаря Махмуда Кашгарского” // Советская тюркология. Баку, №3. С. 34–44.
Ремесла и торговля, 2008. В: Духовная и материальная культура в V–XII вв. [Электронный ресурс] – URL: https://elimai.kz/remesla-i-torgovlya.html (дата обращения: 07.07.2024).
Темиргазина З.К., 2024. Батыр в казахском эпосе как архетип героя: концепции А. Маргулана и современных исследователей // Тіл және әдебиет: теориясы мен тәжірибесі. №1. С. 20–27. http://doi.org/10.52301/2957-5567-2024-1-49-56 DOI: https://doi.org/10.52301/2957-5567-2024-1-49-56
Tокоев Т., Семенова Ж.А., 2015. Структурно-семантические группы глаголов в словаре Махмуда Кашгари – Барскани “Дивану лугат ат-тюрк”. Бишкек: “Адэм басма”. 233 с.
Токошева Ж.А., 2016. Лексика из словаря Махмуда Кашгарского «Дивани лугат ат-тюрк» и ее функционирование в современном кыргызском языке // Проблемы современной науки и образования. № 40. Т. 82. С. 75–78.
Усмамбетов Б.Ж., 2016а. Некоторые словообразующие аффиксы в словаре Махмуда Кашгари «Диван лугат ат турк» // Символ науки. Т.2. №3. С. 108–112.
Усмамбетов Б.Ж., 2016б. Семантические особенности глаголов в словаре Махмуда Кашгари «Диван лугат ат-Турк» и их соотношение с глаголами современного кыргызского языка // Символ науки. Т.2. №3. С. 105–108.
Хазиева А.А., 2018. Названия космических объектов в словаре М. Кашгари «Дивану люгат ит-тюрк» // Филологические науки. Вопросы теории и практики. Т. 2–2. №80. С. 383–387. DOI: https://doi.org/10.30853/filnauki.2018-2-2.42
Харитонович Д.Э., 1999. Ремесло. Цехи и миф // Город в средневековой цивилизации Западной Европы. Т. 2. Жизнь города и деятельность горожан. Москва: Наука. С. 118–124.
Brockelmann С., 1928. Mitteltürkisher Wortschatz nach Mahmud al-Kašgaris Divan Lughat at-Turk. Bibliotheca Orientalis Hungarica. Budapest–Leipzig, 1. 252 р.
Dankoff R., 2008. From Mahmud Kashgari to Evliya Çelebi: Studies in Middle Turkic and Ottoman Literatures. Collected articles, 1971–2007. Istanbul: Isis Press. 506 p. DOI: https://doi.org/10.31826/9781463216931
Ercilasun A.B., Akkoyunlu Z., 2014. Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş – Metin – Çeviri – Notlar – Dizin). Ankara: TDK Yayınları. 1120 р.
Pritsak O., 1953. Mahmud al-Kaşgarî Kimdir? // Türkiye Mecmuası. Х. İstanbul. Р. 243–246.
Rysbekov T., Rysbekova S., Shintimirova B., 2024. Role of medieval texts in the system of common Turkic historical sources // Turkic Studies Journal. Vol. 6. No 2. P. 109–132. http://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-2-109-132 DOI: https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-2-109-132
Temirgazina Z., Nikolaenko S., Akosheva M., Luczyk V., Khamitova G. «Naive anatomy» in the Kazakh language world picture in comparison with English and Russian // XLinguae. Vol. 13. Issue 2, p. 3–16. http://doi.org/10.18355/XL.2020.13.02.01 DOI: https://doi.org/10.18355/XL.2020.13.02.01
