Ордазы қалалары. Сортөбе 1, 2 қалашықтарындағы алғашқы археологиялық зерттеу жұмыстары
Қаралымдар: 34 / PDF жүктеулері: 51
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-1-40-63Кілт сөздер:
Сырдария, арна, ортағасыр, Ордазы, Сортөбе, қалалық мәдениет, барлау, қазбаАннотация
Мақалада Сырдарияның төменгі ағысы бойында орналасқан ескерткіштерге қатысты жазба деректер және Сортөбе қалалар тобында жүргізілген археологиялық зерттеу жұмыстары жайлы кең көлемді ақпараттар берілген. Ескерткіш түркі халықтарының исламға дейінгі қасиетті орны саналатын Қорқыт ата сәулет кешеніне жақын жерде орналасқан. Мақалада негізгі жазба дерек көздері ретінде ІХ-ХІ ғасырларда өмір сүрген араб-парсы зерттеушілерінің еңбектері қарастырылып, оның ішінде Сырдарияның төменгі ағысындағы оғыз заманының ескеркіштері хақындағы сирек кездесетін мәліметтер жинақталып, ұсынылып отыр. Сортөбе қалашығы жайлы жазылған бірқатар шетелдік және отандық әдебиеттер жинақталып, мақаланың ғылыми дерекқор базасы жинақталды. Атап айтқанда, ескерткіштің зерттелу тарихы, археологиялық маңызы, бұзылу тарихы, қазіргі жағдайына қатысты бірқатар ақпараттармен толықты. Сонымен қатар ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде батыстық бір топ зерттеушілердің өз еңбектерінде сөз болған Сырдың төменгі ағысындағы оқиғаларға байланысты ақпараттары егжей-тегжейлі қарастырылып, патшалық Ресей заманындағы өлкедегі бірқатар өлкетанушылардың естеліктері мен Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының мұрағат деректері сараланады. Мақалада біз қарастырып отырған ескерткіштің зерттелу тарихы және онда жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары мен оның нәтижелері қамтылып, қазіргі кезде ортағасырлық Сортөбе 1 қалашығының ахуалына тоқтала келіп, оның бүгінде тең жартысын Сырдария өзені шайып, бұзып, соның
салдарынан күннен-күнге ескерткіштің мәдени қабаты табиғи эрозияға ұшырап, мемлекеттің
қорғауынсыз өте апатты жағдайда тұрғаны жайлы баяндалады.
Әдебиет
Агеева Е.И., Пацевич Г.И.,1958. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана // Труды ИИАЭ АН КазССР. Т.5. С. 3-215.
Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б.,1972. Древний Отрар. Алма-Ата: Наука. С. 91. Рис.45.6; С.94. Рис. 48.10.
Ақанұлы М., 2007. Сортөбе су астында қалғалы тұр//Айқын, №128(824), 13 шілде.
Амиргалина Г.Г., 2018. Перечень археологического материала с городища Сортобе за полевой
сезон 2017 года // «Рухани жаңғыру және археологиялық мұра. Марғұлан оқулары - 2018».
Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының материалдар жинағы. Алматы-Актобе. 639 с.
Амиргалина Г.Т., 2019. Керамика со знаками с городищ Сортобе и Джанкент// Марғұлан оқулары – 2019: Көрнекті қазақстандық археолог К.А. Ақышевтың 95 жылдығына арналған
Халықаралық археологиялық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. Нұр-Сұлтан. 704 б.
Билалов С.У., Тажекеев А.А., Дарменов Р.Т., 2017. Археологические исследования средневекового городища Сортобе // Вестник Казахского национального университета им. аль
Фараби. №4 (87). С. 62-75.
Билалов С.У., Болелов С.Б., Тажекеев А.А, Дарменов Р.Т., 2019. Археологические работы на могильнике средневекового городища Сортобе 2// Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
унивесрситетінің Хабаршысы. Тарих ғылымдар. Философия. Дінтану сериясы. 2 (127). Нұр-Сұлтан: ЕҰУ. 114 б.
Билалов С., Тажекеев Ә., Дарменов Р., 2017. Археологические исследования средневекового
городища Сортобе // Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық унивесрситетінің Хабаршысы. Тарих ғылымдар. Философия. Дінтану сериясы. 4 (87). Нұр-Сұлтан: ЕҰУ. С. 62-75.
Билалов С., 2018. Сортөбе қалашығындағы жүргізілген зерттеулердің нәтижелері // «Қазақстан мен іргелес елдердің тарихи-мәдени мұрасын зерттеудегі заманауи әдістер мен тұрғылар» атты
«ІХ Оразбаев оқулары» халықаралық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары / жауапты
ред. Ғ.Қ. Омаров. Алматы: Қазақ университеті. 507 б.
Бретшнейдер Э.В., 2018. Азия и Европа в эпоху средневековья: сравнительные исследования
источников по географии и истории Центральной и Западной Азии XIII-XVII веков / Эмилий Бретшнейдер; [послесл.И.В. Кучумова]; Центр исследований Золотой Орды и татарских ханств
им. М.А. Усманова Ин-та истории АН Респ. Татарстан; Региональное отд-ние Рус. геогр. о-ва в
Респ. Башкортостан. Санкт-Петербург: Своё издательство. 280 с.
Елеуов М., Құрманқұлов Ж., 2008. Сортөбе. Жанкент және Жент. Түркістан, “Тұран” баспасы. 118 б.
Елеуов М., 2003. Ортағасырлық Қарашық 1 қаласының цитаделіндегі кесік // Отан тарихы, №4, 9-бет, 5-сурет.
Жақыпұлы Ә., 2007. Бұл – Сортөбе емес, Ордазы//Ақмешіт апталығы, №51(706), 20 желтоқсан.
Жирмунский В.М., Кононов А. 1962. От составителей. Книга моего деда Коркута. – Москва Ленинград, АН СССР.
История Казахстана в персидских источниках. І том. Алматы: Дайк-Пресс, 2005. 416 с.
Кәрібозұлы Б., Тәжекеев Ә., Сыдықова Ж.., 2018. Қармақшы / Құраст. Астана: Фолиант. 328 б.
Курманкулов Ж., Тажекеев А.А., Кзылбаев Т., 2007. Городище Сортобе I // Свод памятников истории и культуры РК. Кызылординская область. Алматы. 531 c.
Курманкулов Ж., Тажекеев А.А., Кзылбаев Т., 2007. Городище Сортобе II // Свод памятников истории и культуры РК. Кызылординская область. Алматы. 531 c.
Курманкулов Ж.К., Аржанцева И.А., Зиливинская Э.Д., Рузанова С.А., Сыдыкова Ж.Т., 2007.
Археологические работы на городище Джанкент в 2006 г. Алматы: «Інжу-Маржан» полиграфия
фирмасы. С.119. Рис. 75, 4-6.
Құрманқұлов Ж.Қ., Аржанцева И.А., Тәжекеев Ә.Ә., 2011. Сырдарияның төменгі ағысы бойындағы оғыз қалалары: Жетіасар мәдениетімен байланысы // ҚМУ хабаршысы 2 (32).
Левина Л.М., 1996. Этнокультурная история Восточного Приаралья (в I тыс. до н. э. – I тыс. н. э.). № 1.М.
Левина Л.М., 1997. Этнокультурная история Восточного Приаралья (в I тыс. до н. э. – I тыс. н. э.). ЭО.№ 2. М.
Левина Л.М., 1971. Керамика Нижней и Средней Сырдарьи в I тысячелетии н. э. // ТХЭ. Т. VII. М.
Материалы по истории туркмен и уркмении, 1939. Том 1, VII-XV вв. Арабские и персидские
источники/ под редакцией С.Л.Волина, А.А.Романскевича, А.Ю. Якубовского. Москва – Ленинград.
Мәми Т., 2007. Кейінгі ортағасырлардағы Арал өңірінің қалалары (ХІІІ-ХҮІІІ ғғ.). Монография.
Қызылорда. 252 б.
Мерщиев М.С., 1968. Городище Актобе 1 (ІV-нач.ХІІІ в.) // Максимова А.Г., Мерщиев М.С., Вайнберг Б.И., Левина Л.М. Древности Чардары. Алма-Ата. С.154. Рис. 22.34.
Пірназар С., 2007. Құпия қала // Егемен Қазақстан, №274-276 (24849). 29 тамыз.
Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Гильома де Рубрука. Серия: Путешествия.
Открытия. Приключения. Алматы: Ғылым, 1993. 248 с.
Тажекеев А.А., Болелов С.Б., Дарменов Р.Т., Билалов С.У., 2019. Археологические работы на городище Сортобе//Марғұлан оқулары – 2019: Көрнекті Қазақстандық археолог К.А. Ақышевтың
жылдығына арналған Халықаралық археологиялық ғылыми-тәжірибелік конференция
материалдары. Нұр-Сұлтан. 704 б.
Тәжекеев Ә.Ә., Дәрменов Р.Т., Билалов С.Ө., Амиргалина Г.Т., Назаров А.Ж., Султанжанов
Ж.К., Курманиязов И.С., 2021. Ордазы қалашықтары тобындағы археологиялық зерттеулер //
Тарих ғылымдарының докторы, профессор Мадияр Елеуұлы Елеуовтың 75 жылдық мерейтойына
арналған «Ұлы жібек жолы мен Қазақстан керуен жолдарының урбанизация үдерісіндегі маңызы» атты халықаралық далалық семинар материалдары / Жауапты ред. Р.С. Жуматаев.
Алматы: Қазақ университеті. 230 б.
Тәжекеев Ә.Ә., Султанжанов Ж.К., Қарабатырова А.М., 2022. Ортағасырлық Сығанақ пен Асанас қалалары арасындағы керуен жолдары мен ірі қоныстар (жаңа зерттеулер) // ӘлФараби
атындағы Қазақ ұлттық университетінің хабаршысы. Тарих сериясы, №1 (104). Алматы: «Қазақ
университеті». Б. 209.
Талеев Д.А., 2010. Сырдарияның сол жағалауында жүргізілген археологиялық барлау жұмыстары // Отан тарихы.№ 4. Б. 158-166.
Толстов С.П., 1962. По древним дельтам Окса и Яксарта. М. D’Оhsson С., 1834. Нistoire des mongols. 651 р.
Eleuov M., Moldakhmet A., 2017. Medieval site Utyrtobe // Scientific jornal `Fundamenalis scietiam`. №2 (3). Madrid. P. 28-30.
Yeleuov M., Moldakhmet A.A., 2023. Kumbyz (furnace) found in the medieval city of Kyshkala. Turkic Studies Journal. Vol. 5. No 2. P. 34-48. DOI: https://doi.org/10.32523/2664-5157-2023-2-34-48
