Көне түркілік хан, бай, бек элементтерінің қазіргі қазақ антропонимдеріндегі десемантизациясы
Қаралымдар: 81 / PDF жүктеулері: 69
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2023-1-131-144Кілт сөздер:
көне түркі элементтері, хан, бек, бай, антропоним, композит, аффиксоид, десемантизацияАннотация
Көне түркілік хан, бай, бек лексемалары ер адамдардың Әбiлхан, Әдiлбек, Күмicбай және т.б. сияқты қазіргі қазақ композит-есімдерінің таралған компоненттері болып
келеді. Көп ғасырлық эволюция кезінде қазақ қоғамында жоғары әлеуметтік, таптық және материалдық статусты білдіретін аталған көне түркі жалпы сөздері әртүрлі семантикалық өзгерістерге ұшырады. Бізді олардың семантикасындағы осы лексемалар ер адамдардың күрделі композит-есімдерінің компоненттері ретінде қызмет еткенде орын алатын үрдістер ерекше қызықтырады. Аталған сөздердегі семантикалық үрдістердің динамикасына әсер еткен маңызды факторға экстралингвистикалық фактор жатады: қазақ қоғамының әлеуметтік-
экономикалық құрылымының өзгеруі тап, лауазым мен шендердің жойылуына әкеліп соқты. Сөйтіп, өздерінің референттігі мен денотативтік мағынасының бір бөлігінен айырылып, көне түркі жалпы зат есімдері тарихи сөздерге айналды. Екінші, таза лингвистикалық факторға күрделі есімнің бірінші компонентінің семантикалық-грамматикалық сипаты жатады, ол да
көне түркі элементтердің семантикасындағы үрдістерді едәуір айқындады. Былай айтқанда, бірінші компоненті қандайда бір белгілі параметр бойынша адамның атауы болатын күрделі екі құрамды есімдерде семантикалық артықшылық болғандықтан («адам» семасының қайталануы), көне түркі элементтерінің қосымша десемантизациясы орын алады, мысалы: Жолдасхан, Досбай.
Жануарлар атауларымен тіркескенде, аталған элементтер «адам», «нәресте», «ерлер жынысы»
семаларын көкейтесті етеді, көбінесе номинативтік емес, сәйкестендірушілік қызмет атқарады да, уыспалы типті бірлікке – аффиксоидқа ауысады. Топонимдер сан есімдер мен сын есімдермен тіркескенде, көне түркі элементтері десемантизацияға ұшырайды, аффиксоидация үрдісін өтеді және қазіргі кезде ер адам есімінің белгісі ретінде орын алады. Аталған көне түркі элементтерінің десемантизациясы олардың қазақ тілінің актив сөздері қорында күрделі антропонимдердің құрамында жаңа, сәйкестендірушілік қызмет етіп, сақталуына ықпалын тигізді.
Әдебиет
Гак В. Г., 2003. Пределы семантической эволюции слов // Русский язык сегодня. Под ред. Л. П. Крысина. Москва. Вып. 2. С. 88-97.
ДТС – Древнетюркский словарь, 2016. Под ред. Д.М. Насилова, И.В. Кормушина и др.; 2-е изд., пересмотр. Астана: «Ғылым» баспасы. 760 с.
Есипова А.В., 2011. Тюркское словообразование как языковая система. Новосибирск: Изд-во СО РАН. 201 с.
Жанұзақов Т.Д., 1989. Есіміңіз кім? Ваше имя? Алматы: Қазақстан. 192 б.
Жанұзақов Т.Д., 1976. Основные проблемы ономастики казахского языка: автореферат дисертации доктора филологических наук. Aлмa-Aта. 129 с.
Жубанов Х., 1966. Исследования по казахскому языку. Aлма-Aтa. 361 с.
Караулов Ю.Н., 2008. Русский язык: Энциклопедия. Москва: Наука.
Кубрякова Е.С., 1978. Части речи в ономасиологическом освещении. Москва: Наука. 115 с.
Махмудов Х.Х., 1988. Краткий очерк грамматики казахского языка // Казахско-русский словарь. Алма-Ата: Главная редакция Казахской советской энциклопедии. С. 409–463.
Никонов В.А., 1988. География фамилий. Москва: Наука. 192 с.
Нурмагамбетов А., 1990. Этимология некоторых прилагательных, образованных при помощи показателя -дай // Проблемы этимологии тюркских языков. Алма-Ата: Ғылым. С. 205–211.
Оралбай Н., 2002. Қазақ тілінің сөзжасамы. Алматы. 192 б.
Рахимова А.Р., 2013. Аффиксальный способ образования тюркских лексем, характеризующих человека. Ученые записки Казанского университета. Т. 155, кн. 5. Гуманитарные науки. С.152–165.
Розенталь Д. Э., Теленкова М. А., 1985. Словарь-справочник лингвистических терминов. 3-е изд., испр. и доп. Москва. 400 с.
Сураган А., Ергалиев К., 2022. Сан негізді этнографизмдердің семантикалық ерекшелігі // Язык и литература: теория и практика. №1. С.8-18.
Сүтжанов С., 2022. Алаш жəне Ахмет // Язык и литература: теория и практика. №2. С. 85-88.
Темербаева А.М., 2013. Морфологический способ образования экспрессивно-стилистических значений антропонимов (на материале русского, казахского и турецкого языков). Вестник КазНУ. Серия востоковедения. №2 (63). С. 106-109.
Хуснутдинов Д.Х., Сагдиева Р.К., 2018. Словообразованиe татарских имён // Тюркская ономастика: от истоков до современности: материалы Международной научно-практической конференции / под ред. Г.Р. Галиуллиной. Казань: Изд-во Казан. ун-та. С. 267-271.
Шаймердинова Н.Г., 2022б. Корневая морфема в древнетюркском языке. Turkic Studies Journal. 1 Vol.1 (4). P. 95-108.
Шанский Н.М., 1968. Очерки по русскому словообразованию. Москва: Изд-во Московского университета. 312 с.
Shaimerdinova N.G., 2022а. The word-formation potential of affixes in the ancient Turkic runic texts. Turkic Studies Journal. Vol. 4. No 3. P. 118-127. DOI: http://doi.org/10.32523/2664-5157-2022-3-118-127
