Қандастар тіліндегі айтылым ерекшеліктерінің сақталуы
Қаралымдар: 23 / PDF жүктеулері: 20
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-1-193-209Кілт сөздер:
қандастар, Моңғолия қазақтары, дыбыстық ерекшеліктер, аффрикаттар, син-гармонизм, дауыссыз және дауысты дыбыстар, кірме дыбыстар, оралмандар, қатаң және ұяң дыбыстар, тілдік әсерАннотация
Қазақ тілінің фонетикасы ұзақ уақыт бойы орыс тілінің фонологиялық заңдарының әсерінен кеңестік кезеңде айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Аталған өзгерістер түркі тілдер отбасына жататын қазақ тіліне тән ішкі фонетикалық заңдылықтарды орасан бұзды. Бұл тұрғыдан келгенде, қазақ фонологиясының ажырамас бөлігі болып табылатын және қазақ әліпбиін реформалауға қатысты талқылауларда
басты ғылыми тақырып болып қала беретін сингармонизм (дыбыс үндестігі) қағидаты маңызды аспект болып табылады. Лингвистердің пайымдауынша, қазақ лексемалары мен ауызекі сипатта айтылып жүрген негізгі сөздер арасындағы фонетикалық алшақтық тілдің бірегей фонологиялық бірегейлігін толық сақтауға қауіп төндіріп ғана қоймай
тілдің бірізділігіне қолайсыздық тудыратыны сөзсіз.
Осы ықпалға қарамастан, қазақ тілінің фонетикалық тұтастығы 1991 жылы ел тәуелсіздік алғаннан кейін қандастардың тарихи отаны – Қазақстанға оралған
Моңғолиядан келген этникалық қазақтар (қандастар) арасында салыстырмалы түрде жақсы сақталған.
Бұл тілдік құбылысты зерттеу үшін 2023 жылы Ақмола облысы мен Астана қаласында тұратын Моңғолиядан оралған 22 жастан 70 жасқа дейінгі қандастар қатысқан эмпирикалық зерттеу жүргізілді. Құрылымдық сұхбат барысында жиналған тілдік
материалды талдау дәстүрлі қазақ тіліне тән фонетикалық сипаттамалардың сақталуын анықтады. Оларға үздіксіз қолдану жатады аффрикат, қатты және жұмсақ дыбыстардың жүйелі ауысуы, сондай-ақ дауыссыздардың тән артикуляциялық ерекшеліктері. Бұл нәтижелер орыс тілінің ұзақ әсер етуі салдарынан Қазақстанда байқалған фонетикалық өзгерістерге қарағанда, қандастар арасындағы қазақ фонетикалық нормаларының тұрақтылығын көрсетеді. Бұл өзгерістер ғылыми зерттеу аясында жинақталған ғылыми негіздегі эмпирикалық материалдарға сараптама жасау арқылы анықталды.
Зерттеу жұмысында осы кезге дейін өзінің ғылыми өзектілігін жоймай келе жатқан қазақ әліпбиін реформалауды тілге тән фонологиялық қағидаттармен үйлестіру қажеттігіне баса назар аудара отырып, тілді жаңғырту және тіл саясатын әзірлеу саласындағы фонетикалық зерттеулердің аса маңыздылығын атап көрсетеді. Сонымен
қатар, ол көп тілді ортада фонетиканы сақтау туралы құнды түсініктер жиынына сараптама бере отырып, тіл мұрасын сақтаудағы қандастардың атқаратын ерекше рөлін айқын көрсетеді. Болашақта аталған социолингвистикалық факторлардың
фонетикалық вариативтілікке әсерін егжей-тегжейлі зерделеп, іргелі толыққанды зерттеу жүргізіліп, тарихи түпнұсқалық фонетикалық құры-лымдарды қазіргі қазақ тіл білімі мен тіл саясатына да интеграциялау стратегияларын зерттеу қажеттілігі де туындайтыны айқын.
Әдебиет
Аханов Қ., 1965. Тіл біліміне кіріспе. Алматы: Мектеп. 592 б.
Байгаж А., 2024. Моңғолия қазақтарының ауызекі сөйлеуіндегі кірме сөздер // Turkic
Studies Journal. Т. 6. No 3. 159-174 б. DOI: http://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-3
-174
Базылхан Б., 1991. Моңғолия қазақтарының тілі. Улаанбаатар-Өлгий. 206 б.
Базылхан Н., 2006. Моңғолдың құпия шежіресі (көне моңғол тіліндегі түпнұсқалық
транскрипциясы, ғылыми мағыналық аудармасы мен түсіндермелерін көрсеткіштерін
жасаған Н.Базылхан) [Мәтін] // Серия «Қазақстан тарихы туралы моңғол деректемелері»,
I том. Алматы: Дайк-Пресс. 400 б.
Байтұрсынұлы А., 2006. Бес томдық шығармалар жинағы [Мәтін]. ІV т. Алматы:
Алаш. 320 б.
Досанова А.М., 2016. Этникaлық қaзaқтaрдың тілдік интегрaциясы мен бейімделуі /
Жалпы ред. басқ. Э. Сүлейменова. Aлмaты: Қазақ университеті. 166 б.
Досмұхамедұлы Х., 1998. Таңдамалы (Избранное). Алматы: Ана тілі. 384 б.
Жүнісбек Ә., 2018. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Алматы: Абзал-Ай. 368 б.
Кәрімов Х.К., 1986. Қазақ тілі говорларындағы жуан, жіңішке дауыстылар сәйкестігі
// Қазақ тілі теориясы мен тарихының мәселелері. Алматы: Ғылым. Б. 23-45.
Каригулова С.С., 2016. Тәуелсіз Қазақстан республикасының даму тарихы. «Абай»
ақпараттық порталы. 23.11.
Құрманбайұлы Ш., 2014. Қазақ терминологиясы: Зерттеулер, оқулық, сөздік,
библиография. Алматы: Сардар. 928 б.+16 жапсырма бет.
Нақысбеков О., 1982. Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы. Алматы: Ғылым. 168 б.
Назарбаев Н.Ә., 1992. Алыстағы ағайындарға ақ тілек. «Жаңа өмір» газеті, Бай өлке,
-ақпан, № 13 (4973).
Рассадин В.И., 2008. О характере монгольско-казахских лексических параллелей //
Гуманитарный вектор. Серия: Педагогика, психология. №4. С. 61-62.
Сағидолдақызы Г., 2003. Поэтикалық фразеологизмдердің этномәдени мазмұны
(қазақ және монғол тілдерінің материалдары бойынша салыстырмалы зерттеу).
Монография. Алматы: Ғылым. 248 б.
Сауранбаев Н.Т., 1955. Диалекты в современном казахском языке. // Вопросы
языкознания. Изд-во Академии наук СССР, № 5. С. 43-51.
Терминология мәселелері, 2006. 2-кітап. Астана: «ІС-Сервис» ЖШС. 288 б.
Төреқұлов Н., 2007. Шығармаларының көп томдық жинағы. Алматы: Ғылым. 288 б.
Auyeskhan R., 2022. An Overview of Mongolic-Kazakh Linguistic Relations with a Focus on
the Kazakh Variety Spoken in Mongolia Türkçe ve Moğolca Çalışmalari sempozyumu: Sir G.
Clauson ve Talat Tekin’in Katkilari, Istanbul Universitesi. 28-29 Kasim 2022. Bildiler. (ed. M.
Ölmez, T. Karaayak) [Text] // Ankara: BilgeSu Yayıncılık. ISBN 978 605-2229590, https://
iris.unive.it/handle/10278/5047001?mode=complete (қол жеткізу күні 18.11.2023)
Holly B., Cynthia W., 2010. The Kazakhs of Western Mongolia: transnational migration
from 1990–2008 // Asian Ethnicity, 11:2. P. 209-228. DOI: 10.1080/14631361003779463 DOI: https://doi.org/10.1080/14631361003779463
Finke P., 2004. Nomaden im Transformationsprozess. Kasachen in der post-sozialistischen
Mongolei. Kölner ethnologische Studien: Vol 29. / LIT Verlag Münster. 364 p.
Жүктеулер
Жарияланды
Дәйексөзді қалай келтіруге болады
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2025 Turkic Studies Journal
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-Коммерциялық емес 4.0 халықаралық лицензиясы.
Funding data
-
Ministry of Education and Science
Grant numbers AP19676809
