Моңғолия қазақтарының ауызекі сөйлеуіндегі кірме сөздер
Қаралымдар: 22 / PDF жүктеулері: 12
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-3-159-174Кілт сөздер:
көші-қон, Моңғолия қазақтары, тілдік байланыс, моңғол тілінен енген сөздер, Баян-өлгий диалектісі, ауызекі сөйлеу, лексикалық мағынаның сақталуы, фонетикалық өзгерістерАннотация
Шетелде тұратын қазақтардың тілін зерттеудің өзектілігі олардың диалектілік және тіларалық байланыстар жағдайында қалыптасуы, қызмет етуі және тілдік ерекшеліктерін сақтауымен анықталады. Этникалық қазақтар әртүрлі тарихи, әлеуметтік, саяси себептермен, аймақтық-мәдени жағдайларға байланысты әлемнің түкпір-түкпірінде, соның ішінде Моңғолия аумағында да өмір сүруде. ХХ ғасырдың бірінші жартысында қазақтардың Батыс Моңғолияға, оның ішінде Баян-Өлгий
аймағына көшу үрдісі қарқынды жүре бастайды, сол кезден бастап-ақ олар моңғол
тілінен енген кірме сөздермен өз лексемаларын толықтырып, өзіндік диалектісін
құрады, әрине, бұған бірден-бір әсер етуші себеп моңғол тілдік орта болмақ.
Қазақ тіліндегі моңғол сөздеріне арналған зерттеулер де жоқ емес, бірақ соған қарамастан, кірме сөздерді зерттеу қазіргі таңда өзекті мәселелердің бірі болып қала бермек, сондықтан да жүйелі көзқарасты талап етері анық. Моңғолия қазақтарының тіліне енген кірме сөздерді зерттеу барысында автор, адам өмірінің әр түрлі саласынан мысалдар келтіре отырып, сауалнама жүргізу әдісін қолдану арқылы ең көп қолданылатын кірме сөздерге және моңғолия қазақтарының тіліндегі негізгі факторлардың бірі – қостілділік екеніне тоқтала отырып, келесідей тұжырымға келеді: 1) Моңғолиядағы қазақтардың тілін жергілікті диалектіге жатқызады; 2) диалектінің қолданылу аясы – ол тек ауызекі сөйлеу барысында ғана қолданылады; 3) қазақ тіліне енген кірме сөздердің лексикалық мағынасы толыққанды сақталады, бірақ тілдердің әр түрлі типологиясы мен артикуляциялық базасының ерекшеліктеріне байланысты консонантизм мен вокализм саласында фонетикалық өзгерістерге ұшырайды.
Әдебиет
Базылхан Б., 1999. Қазақ және моңғол тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасы (фонетика). Алматы: Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясының республикалық баспа кабинеті. 165 б.
Базылхан Б., 1965. Моңғолияда тұратын қазақтардың тіліндегі кейбір жергілікті ерекшеліктер // Қазақ диалектологиясы. Алматы. С. 34-50.
Базылхан Б., 1976. Монгол-казах хэлний ижил язгуурт үг. Хэл зохиолын судлал. Улаанбаатар. С. 41-51.
Базылхан Б., 1978. Монгол-казах хэлний үгийн сангийн харьцааны асуудалд // Хэл зохиолын судлал. Улаанбаатар, С. 31-46.
Баярсайхан, Б. (2000) Топонимы на территории сумона Цэнгэл в Монголии (на тувинском языке) //Становление и развитие науки в Туве. (Материалы межд. конференции, посв. 70-летию тувинской письменности 12-14 сентября 2000 г.): в 2 ч. Кызыл : РИО ТувГУ. Ч. 1. 140 с. С. 23-25.
Болотов Ж., 1963. Моңғолияда тұратын қазақтардың тіліндегі кейбір жергілікті ерекшеліктер туралы //Қазақ пен ұйғыр тіл білімінің мәселелері. Алматы. Т. ІІІ. Б. 66-76.
Бодуэн де Куртенэ И.А., 1963. О смешанном характере всех языков // Избранные труды по общему языкознанию. Т. 1. Москва: Изд-во АН СССР. С. 362-372.
Дыбо А.В., 2007. Лингвистические контакты ранних тюрков. Лексический фонд. Москва: «Восточная литература». 222 с.
История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней, 1979. //Ред. С.Г. Агаджанов и др. Алма-Ата. Т. П. 421 с.
Козгамбаева Г.Б., Алпысбаева Н.К., 2019. Из истории переселения казахов в Монголию (70 г. XІX – 20 г. XX вв.) // Вестник КазНУ. Серия историческая. 4. 79. С. 97-100.
Қазақша-моңғолша сөздік, 1977. //Б.Базылхан. Улаанбаатар. 392 с.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, 2008. Алматы: «Дайк пресс» баспасы. 968 б.
Малявин В., 2000. Китайская цивилизация. Дизайн. Информация. Картография. Астрель. АСТ. 632 с.
Монгол-казах толь, 1984. // Б.Базылхан. Улаанбаатар-Өлгий: «Жаңа Өмир» хэвлэх үйлдвэр. 880 х.
Монгол хэлний товч тайлбар толь, 1966. //Цэвэл Я., Улаанбаатар: Улсын хэвлэлийн хэрэг эрхлэх хороо. 912 х.
Сарыбаев Ш., 1971. Монгольско-казахские лексические параллели. Ленинград. С. 256-262.
Сарай А., 1968. Баян-Өлгий аймағының қазақ халқы тарихының кейбір мәселелері. Өлгий.
Toгмид Сүхбаатар, 2017. Не из Казахстана. Каким образом казахи оказались в составе Монголии. Asia Russia Daily, October 27. http://asiarussia.ru/articles/18116/.
Этимологический словарь тюркских языков, 1974. //Севортян Э.В. Общетюркские и межтюркские основы на гласные. Том 1. М., 362 с.
Этимологический словарь тюркских языков, 1978. //Севортян Э. В.. Общетюркские и межтюркские основы на букву «Б». Том II. М., 349 с.
Щербак А.М., 1997. Ранние тюркско-монгольские языковые связи (VIII-XIV вв.). СПб. 215 с.
Atwood Christopher P., 2004. Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire. New York, NY: Facts on File. 680 р.
Baatar Ts., 2002. Present Situation of Kazakh-Mongolian Community. Mongolian Journal of International Affairs, no. 8-9. P. 90-98. https://doi.org/10.5564/mjia.v0i8-9.132. DOI: https://doi.org/10.5564/mjia.v0i8-9.132
Diener Alexander С., 2007. “Negotiating Territorial Belonging: A Transnational Social Field Perspective on Mongolia’s Kazakhs.” Geopolitics 12, no. 3. P. 459-87. https://doi.оrg/10.1080/14650040701305658. DOI: https://doi.org/10.1080/14650040701305658
Diener Alexander C., 2010. One Homeland or Two? the Nationalization and Transnationalization of Mongolia’s Kazakhs. Washington, D.C: Woodrow Wilson Center Press. Vol. 12, No. 2. P. 381-384.
Diener Alexander C., 2011. “The Borderland Existence of the Mongolian Kazakhs: Boundaries and the Construction of Territorial Belonging.” In The Routledge Research Companion to Border Studies. Routledge. P. 373-93.
Nicholas P., 1965. Introduction to altaic linguistics. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. 212 p.
NSOM, 2020. Хүн ам, орон сууцны 2020 оны улсын ээлжит тооллогын нэгдсэн дүн. Ulaanbaatar: National Statistics Office of Mongolia https://www.nso.mn/mn/statistic/fun-statistic/census2020 (қаралу күні: 20.03.2024).
https://www2.1212.mn/BookLibrary.aspx?category=001 (қаралу күні: 20.01.2024).
