Түркі халықтарының магиялық фольклорының жіктелу жолдары
Қаралымдар: 14 / PDF жүктеулері: 7
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-2-192-205Кілт сөздер:
түркі халықтары, магиялық фольклор, жанр, ғұрып, рәсім, синкретизм, бәдік, бақсы сарыны, тазару, тілеуАннотация
Түркі халықтарының магиялық фольклорының атқарған қызметі, прагматикалық аспектісі ерте замандардағы рух-иелерге, тылсым күш
құдайларына жалбарыну, тілек айту, зұлым күштерді қуу, көшіру сияқты рәсімдеу әрекеттерімен байланысты. Рәсімдеу ғұрып (ритуал) түріндегі іс әрекеттермен, құрбандық берумен, магиялық іс-қимылдармен бірлікте атқарылған. Магиялық фольклордың орындалу үдерісі сөзбен, әрекетпен және әуенмен бірлікте, өзара байланыста жұмсалатын компоненттер жиынтығынан құралады. Бұл компоненттердің мазмұны ритуалдың синкреттік сипатымен, мифтік түсініктермен сабақтасып жатқан табиғатымен байланысты.
Магиялық ғұрыптың атқарылу тәртібі мен мазмұны социум тарапынан қабылданған, мінез-құлықтың бағытын белгілеген әрекеттер жүйесінен жинақталады: іс-әрекеттер жүйесі мен мақсаты ортақ әлеуметтік-психологиялық
сипатқа ие. Магиялық ғұрып қалыптасқан тәртіппен, бұрыннан белгілі жүйемен
атқарылады, әр атқарылған ғұрып бұрынғы нәтижені, қалыптасқан норманы қайта
тірілту, жандандыру мақсатын көздейді. Бұл үдеріс социумның ортақ әлеуметтік психологиялық мінездемесінің қалыпты қызметіне ықпал етеді.
Мақалада салыстырмалы-ретроспективалы аспектіде саха, алтай, қазақ, татар, башқұрт халықтарының алғыс (алкыш, алгыһа), арбау (арбоо, дуа),
бәдік, бақсы сарыны (кам, хам, ойуун) сияқты фольклорлық жанрларының функционалдық қызметі және құрылымдық компоненттері қарастырылады. Саха, алтай фольклорында ғұрыптың магиялық және мифтік мәні рух-иелерге қайрылу,
шақыру, байланысқа шығу, өтініш жасау, шығарып салу сынды ұғымдармен және компоненттік бөліктермен бірлікте қызмет етеді. Ал қазақ, татар, башқұрт фольклорында бұл компоненттер қысқарған: ғұрыптық ситуациялардан тілек
айту, алғыс, мадақтау, дуалау мәнді сөздер сақталып қалған. Жинақталған динамикалық әрекет көне ғұрыптық семиотика мәнін қайта жаңғыртады.
Әдебиет
Абылқасымов Б., 1993. Телқоңыр. Қазақтың көне наным-сенімдеріне қатысты ғұрыптық фольклоры. Алматы: Атамұра-Қазақстан. 160 б.
Адоньева С., 2018. Прагматика фольклора. Изд.2-е. СПб.: ООО «Издательство «Пальмира»; М.: ООО «Книга по Требованию». 335 с.
Аманбаева Г.Н., 2016. Семиотика дискурса: константы и переменные// Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований. № 6 (часть 4), С.780-783. URL: https://applied-research.ru /ru/ article/view?id = 96-97.
Бабалар сөзі: Жүзтомдық., 2013. Магиялық фольклор. Астана: Фолиант. Т. 93. 432 б.
Байбурин А.К., 1990. Ритуал: свое и чужое // Фольклор и этнография. Проблемы реконструкции фактов традиционной культуры. Л.: Наука. 3-16 с.
Барт Р., 2019. Мифологии. 5-е изд. М.: Академический проспект. 351 с.
Басилов В.Н., 1984. Избранники духов. М.: Политиздат. 208 с.
Башкорт халық ижады., 1995. Йола фольклоры. Өфө. 223 б.
Богданов К., 2015. Повседневность и мифология: исследования по семиотике фольклорной деятельности. СПб: Азбука, Азбука-Аттикус. 416 с.
Енчине Э.В., Торушев Э.Г., 2018. Обрядовый и ритуальный фольклор алтайцев в
этнографическом аспекте // Современная наука: актуальные проблемы теории и практики. Серия: Познание. № 9, сентябрь С.14-18.
Еремина В.И., 1991. Ритуал и фольклор. Ленинград: Наука, 207 с.
Зенкин С., 2019. Ролан Барт – теоретик и практик мифологии // Барт Р. Мифологии, 5-е изд. М.: Академический проспект. 351 с.
Ибраев Ш., 2021. Қазақтың ғұрыптық фольклоры. Нұр-Сұлтан: Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ. 254 б.
Каташ С.С., 1979. Алкыш сос (благопожелание) древний жанр алтайского фольклора // Улагашевские чтения. Горно-Алтайск, Вып.1. С. 63-76.
Конунов А.А., 2019. Современное состояние обрядового фольклора алтайцев (на материале полевых работ), 2017 г. //Үлкен Алтай әлемі – Мир Большого Алтая – World of Great Altay 5(3). С. 323-336. DOI: https://doi.org/10.31551/2410-2725-2019-5-3-323-336
Леви-Стросс К., 1985. Структурная антропология. Москва: Наука. 536 с.
Манчикин Н.А., 2015. Заговорно-заклинательная традиция кыргызов//Известия вузов Кыргызстана. № 34. Бишкек. С. 116-117.
Мелетинский Е., 2018. Поэтика мифа. СПб.: Азбука, Азбука-Аттикус. 480 с.
Мифы народов мира, 1987. Энциклопедия в двух томах. Второе издание. Т. 1. М.: Советская энциклопедия. 671 с.
Остин Дж.Л., 1999. Избранное (сборник). М.: «Идея-Пресс» Дом интеллектуальной книги. 332 с.
Саримсаков Б., 1986. Узбек маросим фольклоры. Ташкент. Современный толковый словарь русского языка., 2001. СПб. Норинт. 960 с.
Султангараева Р.А., 2019. Башкирский фольклор: семантика, функции и традиции: Т. 2: Календарный фольклор: мир и ритуал. Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия». 296 с.
Султангараева Р.А., 2014. Магический фольклор башкир: специфика и мифоритуальные особенности репертуара // Вестник Челябинского государственного университета. № 26 (355). Филология, Искусствоведение. Вып.93. С. 108-114.
Татар халык ижаты., 1980. Йола һәм уен жырлары. Казан: Татар кит. нәшр. 319 б.
Хаустов Д.С., 2020. Лекции по философии постмодерна. М.: РИПОЛ классик. 288 с.
Чочкина М.П., 2003. Жанр благопожелания – «алкыш cöc» // Алтайский детский фольклор. Научное издание VK.com:https:m vk.com.» wall-7525637.
Шейкин Ю.И., 2003. Обрядовое интонирование саха: алғыс и осуохай // Обрядовая поэзия саха (якутов) / Сост. Н.А.Алексеев, П.Е.Ефремов, В.В.Илларионорв. Новосибирск: Наука. С. 58-114.
Эргис Г.У., 1974. Очерки по якутскому фольклору. М.: Наука. 402 с.
