«Қазақ» сөзінің «Бабырнамадағы» семантикасы
Қаралымдар: 23 / PDF жүктеулері: 16
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-4-90-115Кілт сөздер:
қазақ, қазақлық, семантика, «Бабырнама», Бабыр, лексика, шағатайАннотация
Этноним – этникалық топтың өзін-өзі анықтауының маңызды элементі. Этнонимдер саяси, әлеуметтік және мәдени ортадағы өзгерістерді көрсететін күрделі семантикалық тарихқа ие болуы мүмкін. Бұл аспектіні зерттеу әртүрлі этникалық топтар арасындағы қарым-қатынастардың эволюциясын түсінуге және олардың өзара әрекеттесуіндегі үрдістерді анықтауға көмектеседі. Қазақ сөзі тіркелген орта ғасырлық жазба ескерткіштердің бірі – Захираддин Мұхаммед Бабырдың қаламынан шыққан «Vaqayi`» еңбегі. Бабыр – барлас тайпасынан шыққан танымал қолбасшы, саясаткер, жазушы, Ауғанстан мен Үндістан билеушісі, Бабыр әулеті империясының негізін қалаушы. «Бабырнама» деп ғылымда аталып жүрген жазбада қазіргі Қазақстан, Өзбекстан, Ауғанстан, Үндістан аумақтарында болған тарихи оқиғалар түркітілді автордың ой елегінен өтіп баяндалады. Бұл мақалада орта ғасырларда шағатай түрки тілінде жазылған өмірбаянда тіркелген қазақ, қазақлық, қазақана сөздерінің
семантикасы, қолданылу сипаты қарастырылады. Тілдік талдау барысында тілдік, тарихи-мәдени контекске баса назар аударылған. Тілдік деректерді талдау нәтижесінде анықталған мағыналар: қазақ – «қазақ елі мен ұлт атауы»,
«батыл», «батыр», «барлаушы», «қарақшы»; қазақлық – «саяси тұрақсыздық кезінде билеушінің өз жұртымен түзге шыққандағы күйі, іс-әрекеттер кешені (әскери шапқыншылық, барымта, қарақшылық т.б.)», қазақана – «қарапайым». «Бабырнамада» қолданылған мағыналар қазақ ұлтының аталуына негіз болды
деген пікір ұсынылады. Сондай-ақ, қазақ – қарақ – алаш лексемаларындағы тілдік байланыс қарастырылады. Авторлар Захираддин Мұхаммед Бабыр өз өмірбаянында қазақ сөзінің көпмағыналығын шебер қолданған деген қорытындыға келеді.
Әдебиет
Бабыр З.М., 2023. Бабырнама / ауд. И. Жеменей. Алматы: Дарын. 458 б.
Благова Г.Ф., 1970. Исторические взаимоотношения слов казак и казах // В сб. Этнонимы. Москва: Наука. С. 134-159.
Благова Г.Ф., 1986. О языковой ситуации в тимуридском Мавераннахре (рубеж XV-XVI вв.) // Turcologica 1986: К восьмидесятилетию академика А.Н. Кононова. С. 42-52.
Будагов Л.З., 1871. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий со включением употребительнейших слов арабских и персидских. СПб.: Изд. АН. Т. 2. 415 с.
Дулат М.А., 2020. Тарих-и Рашиди / ауд. И. Жеменей. Алматы: Қазақ университеті. 367 б.
Дулатұлы М., 2013. Шығармалар жинағы. Алматы: Өлке. 288 б.
Жанұзақ Т., 2015. «Қазақ» аты қайдан шыққан? // А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының «Тілтаным» журналы. №3. Б. 27-33.
Зиманов С.З., 2001. Қазақтың ата заңдары: құжаттар, деректер және зерттеулер. Алматы: Жеті жарғы. 220 б.
Ибрагимов С.К., 1960. Еще раз о термине «казах» // В кн.: Новые материалы по древней и средневековой истории Казахстана. ТИИАЭ АН КазССР. Т. 8. С. 66-71.
Кучма В.В., 1984. «Стратегикос» Онасандра и «Стретегикон Маврикия»: опыт сравнительной характеристики // Византийский временник. 45 (70). С. 20-34.
Қайдар Ә., 2008. Қазақ қандай халық? Алматы: Дайк-Пресс. 652 б.
Қажымұрат Т., 2021. Қазақ тарихындағы «ту», «байрақ», «жалау» ұғымдары туралы // Архив хабаршысы. Нұр-Сұлтан қ. №1-2. Б. 35-43.
Құдайбердұлы Ш., 2018. Шығармалары. Астана: Фолиант. 2-том. 376 б.
Қыдырбаев Қ., 2016. «Қазақ» сөзінің мағынасы қандай? (1245 жылы жарық көрген қыпшақараб сөздігінің қолжазбасы негізінде). 11.06.2016. [Электрондық ресурс] – URL: https://www.muftiyat.kz/kk/articles/islam-and-society/2016-06-11/19453-aza-szn-mayinasyi-andaj-1245-zhyilyizharyi-krgen-/ (қаралған күні: 16.04.2024).
Левшин А.И., 1832. Описание киргиз-кайсакских или киргиз-казачьих орд и степей. СПб.: Типография Карла Крайя. Ч. 2: Исторические известия. 330 с.
Малов C.Е., 1947. Мир Алишера Навои в истории тюркских литератур и языков Средней и Центральной Азии // Известия АН СССР. Отделение литературы и языка. 6 (6). С. 474-480.
Махмуд ибн Вали, 1933. Бахр ал-асрор, ркп. ИВ АН АН УзССР. № 1375. fol. 132a
Навои А., 1970. Сочинения в десяти томах. IX: Собрание избранных. Жизнеописание Сайида Хасана Ардашера. Жизнеописание Пахлавана Мухмаммада. Перевод Суйимы Ганиевой. Ташкент: Фан. 219 с.
Навои А., 1972. Поэмы. Перевод со староузбекского. Москва: «Художественная литература». 828 с.
Навоий А., 1991. Мукаммал асарлар тўплами. Еттинчи том. Хамса: Ҳайратул-аброр. Тошкент: Фан. 422 б.
Нұрмағамбетов Ә., 1994. Бес жүз бес сөз: (сөз төркіні). Алматы: Рауан. 303 б.
Самойлович А., 1927. О слове «казак» // Сб. «Казаки». Л. С. 5-16.
Самойлович А.Н., 2005. Тюркское языкознание. Филология. Руника / Сост. и отв. ред. Г.Ф. Благова, Д.М. Насилов. М.: Восточная литература. 1053 с.
Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды, 1941. II: Изв. из персидских сочинений, собранные В.Г. Тизенгаузеном и обр. А.А. Ромаскевичем и С.Л. Волиным. Москва: Изд. АН СССР. 308 с.
Содиқов Қ., 2022. Бобурнинг тил билими борасидаги қарашларига бир боқиш («Бобурнома» мисолида) // Sharq ma’shali. Б. 30-46.
Султанова Н.К., 1991. Лексикографический памятник, созданный бабуридами в Индии // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. №9. С. 39-42.
Сыздыкова Р.Г., 1989. Язык «Жами`ат-тауарих» Жалаири. Алма-ата: Наука. 242 с.
Сыздықова Р., 2014. Сөздер сөйлейді (сөздердің қолданылу тарихынан). Көптомдық шығармалар жинағы. Алматы: «Ел-шежіре». 411 б.
Tынышпаев М., 1925. Материалы к истории киргиз-казакского народа. Ташкент: Восточное Отделение Киргизского Государственного Издательства. 70 с.
Фозилов Э.Ф., 1983-1985. Алишер Навоий асарлари тили изоҳли луғати. Тўрт томлиқ. Тошкент: Фан. 1983. I. 1983. 656 с. II 644 с. 1984. III 624 б. IV. 1985. 636 б.
Abu-l-Fazl, 1973. The Akbarnama (English translation) / translated from the Persian by H. Beveridge. Delhi: Rare books. 1200 p.
Akgül S., 2020. Bâbürnâme’nin Haydarâbâd nüshasinin transkripsiyonu ve söz dizimi incelemesi: doktora tezi. İstanbul: İstanbul üniversitesi. 1272 b.
Beveridge A.S., 1902. Further Notes on the MSS. of the Turkī Text of Bābar’s Memoirs // The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland. Cambridge University Press. P. 653-659. DOI: https://doi.org/10.1017/S0035869X00029580
Boeschoten H., 2022. A Dictionary of Early Middle Turkic. Leiden: Brill. 608 p. DOI: https://doi.org/10.1163/9789004525191
Çorbaci E., 2012. Babürname’de sifatlar. Aydin. 347 s.
Dale S.F., 2004. Garden of Eight Paradises Babur Culture of Empire in Central Asia Afghanistan & India 1483-1530. Leiden: Brill. 520 p. DOI: https://doi.org/10.1163/9789047413141
Dale S.F., 2018. Babur Timurid Prince and Mughal Emperor, 1483-1530. Cambridge: University Press. 262 p. DOI: https://doi.org/10.1017/9781316227558
Doerfer G., 1967. Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen: Türkische Elemente im Neupersischen. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. 670 p.
Dughlāt M.H., 2004. Tārīkh-i Rashīdī. ‘Abbāsqulī Ghaffārī Fard (ed.). Tehran: Written Heritage Publ. 211 + 859 p. DOI: https://doi.org/10.1163/9789004404083_001
Fallon S.W., 1976. Urdu-English Dictionary. Gulberg-Lahore: Central Urdu Board. 1216 p.
Lee J.Y., 2013. The Socio-Political Phenomenon of Qazaqlïq in the Eurasian Steppe and the Formation of the Qazaq People. University of Toronto. 293 p.
Navoiy A., 1964-2024. Majolis un-Nafois. 169 b. [Электрондық ресурс] – URL: https://library.navoiy-uni.uz/files/navoiy_majolisun_nafois_lotin_ziyouz_com.pdf (қаралған күні: 16.04.2024).
Niẓām al-Dīn Aḥmad ibn Muḥammad Muqīm, 1936. The Tabaqāt-i-Akbarī of K̲h̲wājah Nizāmuddīn Ahmad (A history of India from the early musalman invasions to the thirty-eighth year of the reign of
Akbar). Volume II. Translated by B. DE, M.A., I.C.S. (Retired). Calcuta: RASB. 840 p.
Öztürk K., 2021. Babur-nâme’nin [61a-120a] varaklari arasindaki bölümün tematik açidan söz varliğinin incelenmesi. Kocaeli. 649 s.
Ramstedt G.J., 1905. Mogholica: Beiträge zur Kenntnis der Moghol-Sprache in Afghanistan. Helsinki: Druckerei der Finnischen Litteraturgesellschaft. 60 p.
Shakespear J., 1849. A dictionary Hindustani and English, English and Hindustani, latter being entirely new. London: J&H. Cox. 2414 p.
Subtelny M., 2007. Timurids in Transition: Turko-Persian Politics and Acculturation in Medieval Iran. Leiden: Brill. 411 p. DOI: https://doi.org/10.1163/ej.9789004160316.i-422
Thackston W.M., 1993. Zahiruddin Muhammad Babur Mirza. The Baburnama: Chaghatay Turkish text with Abdul-Rahim Khankhanan’s Persian translation, Turkish transcription, Persian edition and
English translation by, Jr. Cambridge, Ma: Dept. of Near Eastern Languages and Civilizations, Harvard University. 904 p.
Thackston W.M., 1996. The Baburnama: Memoirs of Babur, Prince and Emperor / Translated, edited, and annotated by Wheeler M. New York: Oxford University press, 1996. 311 + 173 p.
Ünlü S., 2013. Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi. 1314 p.
Yücel B., 1995. Bâbür Dîvâni. (Gramer-Metin-Sozliik-Tipkibasim). Ankara: Atatürk kültür dil ve tarih yüksek kurumu. 575 b.
