«Ырқ Бітіг» ескерткішіндегі аффиксті сөзжасамның семантикалық экспликациялары
Қаралымдар: 87 / PDF жүктеулері: 135
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-1-112-134Кілт сөздер:
аффиксті сөзжасам, «Ырқ Бітіг» ескерткіші, сөзжасамдық жұп, семантикалық талдау, сөз тудырушы түбір, туынды түбір, сөзжасамдық аффикс, сөзжасамдық мағына, уәждеме түрлеріАннотация
Ерте орта ғасыр жазба ескерткіштерінің тілі графикалық, фонетикафонологиялық, лексикалық және морфологиялық салалар бойынша жеткілікті зерттелген. Дегенмен деривациялық ішкі жүйенің, әсіресе семантикалық аспектіде зерттелуі өте аз қамтылған. Ерте
орта ғасыр ескерткіштері тіліндегі деривациялық процестер сөзжасамдық мүмкіндіктердің
кең ауқымын қалыптастырады, олардың қатарынан күрделі түбірлер, сөзжасамдық жұптар және аффиксті сөзжасамдар айқын көрінеді. Мұның нақты дәлелі ретінде қағаз бетіне түскен бірегей руникалық жазба ескерткіш «Ырқ Бітігті» атауға болады. Мәтінге жүргізілген зерттеу барысында аффиксті сөзжасамда семантикалық қатынастар сөзжасамдық жұпта нақты көрініс
табатыны айқындалды. Сөз жасауға қатысатын сөзжасамдық жұпта сөз тудырушы түбір және сөз тудырушы аффикс бекітіліп, нәтижесінде жаңа сөз пайда болады, аффикстің сөз тудырушы мағынасы қарастырылады. Ең маңыздысы – сөз тудырушы түбір мен сөз тудырушы сөз арасындағы
семантикалық байланыстың анықталуы, бұл өз кезегінде тікелей, фразеологиялық байланысқан
және семантикалық тұрғыда кеңейген уәждеме түрлерін ашып көрсетеді. Мақалада ескерткіштегі сөз тудырушы, өнімді және өнімсіз белгісі бойынша жіктелген аффикстер корпусы зерттелген, олардың сөз тудырушы мағыналары аффикстердің жүйелі қызметі мен кейбірінің тарихи
мағыналарының сақталуы талданған. Сөзжасамдық жұптағы уәждемелік байланыстар әрқалай байқалады: оның ішінде тікелей уәждеме кең таралғаны болып танылады (көптеген өнімді және өнімсіз жұрнақтар үшін). -laɣ/-lӓg/-laq/-lӓk жұрнақтары арқылы есім сөздердің жасалуына
фразеологиялық байланысқан уәждеме тән. -lïγ/-lig/-luγ/-lüg/-lïq және -(а)q/-(ӓ)k/-ïq/-ik/-uq/-ük жұрнақтары арқылы есім сөздердің жасалуына уәждеменің үш түрі де тән екендігі анықталды.
Әдебиет
Айдаров Ғ., 1986. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. Алматы: Мектеп. 182 б.
Батманов И.А., 1959. Язык Енисейских памятников древнетюркской письменности. Фрунзе, АН Киргизской ССР. 218 с.
Винокур Г.О., 1959. Заметки по русскому словообразованию // Избранные работы по русскому
языку. М. С. 419-442.
Ганиев Ф.А., 1982. Образование сложных слов в татарском языке. М.: Наука. 150 с.
Ганиев Ф.А., 1985. Конверсия в татарском языке. Казань: Татар. кн. изд-во. 109 с.
Гарипов Т.М., 1959. Башкирское именное словообразование. Уфа: БФ АН СССР. 223 с.
Гаркавец А.Н., 2022. Ырқ бітіг. Древнетюркская руническая книга гаданий, X век. Набор, транскрипция, перевод, словарь. Алматы: Баур. 5 с.
Древнетюркский словарь, 1969. Редакторы: В.М. Наделяев, Д.М. Насилов, Э.Р. Тенишев, А.М. Щербак. Ленинград: Издательство «Наука», Ленинградское отделение. 715 с.
Еңсегенұлы Т., 2012. Ырқ бітіг: Түркі руна жазуымен қағазға түсірілген философиялық өлеңдер жинағы. Алматы: Тоғанай Т.
Есипова А.В., 2011. Тюркское словообразование как языковая система. Новосибирск: Изд-во
Сибирского отд-ния Российской акад. наук. 198 с.
Жаналина Л.К., 1993. Подготовка учителя-билингва в педагогическом вузе. Алматы: «Ана тілі». 192 с.
Жаналина Л.К., 2011. Интегративное словообразование. Алматы: КазНПУ им. Абая. 492 с.
Жолдасбеков М., Каржаубай С., 2006. Атлас Орхонских памятников / пер. с каз. М.
Жолдасбекова, К. Сарткожаулы, Н. Шаймердиновой. Астана: Күлтегiн. 356 с.
Жумабаева А.А., 2021. Лингвокультурологическая кодификация и интерпретация памятника «Ырык Битиг» [Гадательная Книга]. Алматы: КазНУ им. аль-Фараби.
Земская Е.С., 1992. Словообразование как деятельность. Москва: Наука. 220 с.
Земская Е.С., 1989. Словообразование // Современный русский язык: Учеб. для филол. спец. ун-тов. 2-е изд., испр. и доп. М.: Высш. шк. С. 240-244.
Кайдар А.Т., 1969. Развитие современного уйгурского литературного языка. 1 т. Ч. 1. Алма-Ата: Наука. 359 с.
Керимов А.К., 2009. Словообразовательные аффиксы в языке памятников тюркоязычной
литературы XIV века. Алматы. 154 с.
Кононов А.Н., 1980. Грамматика языка тюркских рунических письменных памятников VII-IX вв. Л.: Наука. 255 с.
Котвич В., 1962. Исследование по алтайским языкам. Москва: Изд-во иностранной литературы.
с.
Кубрякова Е.С., 2004. Язык и знание: На пути получения знаний о языке: Части речи с когнитивной точки зрения. Роль языка в познании мира/ Рос. академия наук. Ин-т языкознания.
М.: Языки славянской культуры. 560 с.
Лопатин В.В., 1970. Грамматика современного русского литературного языка. М. С. 37.
Лопатин В.В., Милославский И.Г., Шелякин М.А., 1989. Современный русский язык. Теоретический курс. Словообразование. Морфология. М.: Русский язык. 261 с.
Малов С.Е., 1951. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. Москва
Ленинград: Издательство Академии наук СССР. 455 с.
Наджип Э.Н., 1960. Современный уйгурский язык. Москва: Изд-во вост. лит. 133 с.
Оралбай Н., 2002. Қазақ тілінің сөзжасамы. Алматы. 190 б.
Рамстедт Г.И., 1957. Введение в алтайское языкознание. Пер. с нем. М. 254 с.
Севортян Э.В., 1962. Аффиксы глаголообразования в азербайджанском языке: Опыт сравнительного исследования. М.: Наука. 643 с.
Севортян Э.В., 1966. Аффиксы именного словообразования в азербайджанском языке: Опыт
сравнительного исследования. М.: Изд-во вост.лит. 437 с.
Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З., 1986. Сравнительно-историческая грамматика тюркских
языков. Издание 2-е исправленное и дополненное. Москва: «Наука». 301 с.
Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З., 1986. Сравнительно-историческая грамматика тюркских
языков. Синтаксис. Москва: «Наука». 286 с.
Стеблева И.В., 1984. Древняя тюркоязычная литература // История всемирной литературы. В
томах, т. 2. М.: Наука. С. 196-204.
Улуханов И.С., 1980. Русская грамматика. Москва. С. 132-133.
Улуханов И.С., 2012. Словообразование. Морфонология. Лексикология. Москва: Логос. 600 с.
Хабичев М.А., 1971. Карачаево-балкарское именное словообразование: (Опыт сравнительно
исторического изучения). Черкесск: Ставроп. кн. изд-во, Карачаево-Черкес. отд-ние. 302 с.
Шаймердинова Н.Г., Сандыбаева А.Т., 2016. Деривационные процессы в казахском языке сквозь призму словообразовательного гнезда // Язык и мировая культура: взгляд молодых
исследователей. Том. Часть 1. 234 с.
Шаймердинова Н.Г., 2022. Корневая морфема в древнетюркском языке. Turkic Studies Journal,
(1). С. 95-108. https://doi.org/10.32523/2664-5157-2022-1-95-108 DOI: https://doi.org/10.32523/2664-5157-2022-1-95-108
Янценецкая М.Н., 1979. Семантические вопросы теории словообразования. Томск: Изд-во
Томского ун-та. 242 с.
Arlotto A. Thomas, 1970-1971. Old Turkic Oracle Books // Monumenta Serica XXIX. P. 685-696. DOI: https://doi.org/10.1080/02549948.1970.11745008
Bozok E., 2022. Eski Türkçe Fal Metinlerinde Alkiş Ve Kargiş Söylemleri. Milli Folklor, vol. 17, no. 133. P. 71-78.
Clauson Sir G., 1961. Notes on Irk Bitig // Ural-Altaishche Yahrbüher XXXIII, 3-4. P. 218-225.
Erdal M., 1977. Irk Bitig Üzerine Yeni Notlar// Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. Ankara. S. 63-100.
Erdal M., 2004. A Grammar of Old Turkic. Leiden Brill. 583 p. DOI: https://doi.org/10.1163/9789047403968
Ergin M., 2009. Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak. 435 s.https://dsal.uchicago.edu/cgibin/app/
hayyim_query.py?qs= &searchhws=yes&matchtype=exact (дата обращения: 14.01.2024)
Orkun H.N., 1939. Irk Bitiğ // Orkun H.N. Eski Türk Yazıtları, II. Ankara: TDK. S. 63-103.
Shaimerdinova N.G., 2022. The word-formation potential of affixes in the ancient Turkic runic texts
// Turkic Studies Journal. Vol. 4. No3. P. 118-127. DOI: http://doi.org/10.32523/2664-5157-2022-3-118-127 DOI: https://doi.org/10.32523/2664-5157-2022-3-118-127
Tekin T., 1993. Irk Bitig: (the book of omens). Wiesbaden: Harrassowitz. 135 p.
Thomsen V., 1912. Dr. M.A. Stein’s Manuscripts in Turkish “Runic” Script from Miran and Tun Huang // Journal of the Royal Asiatic Society. P. 181-227. DOI: https://doi.org/10.1017/S0035869X00042763
