Түркі халықтары ынтымақтастығы кейбір мәселелерінің Түркия деректері мен тарихнамасындағы көрінісі (ХІХ ғ. соңы – ХХ ғ. бірінші ширегі)
Қаралымдар: 81 / PDF жүктеулері: 96
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2023-3-72-91Кілт сөздер:
Түркия, Османлы, Ресей империясы, деректер, тарихнама, түркі халықтары, ынтымақтастық.Аннотация
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бірінші ширегі түркі халықтары үшін қиын-қыстау кезең болды: патшалық Ресейдің рухани отарлау саясаты белең алды, жәдидшілдік әрекеті мен түрікшілдік қозғалысы өрістей түсті, түркі халықтары осы идеялардың шеңберінде ынтымағын арттырды, Ресейдің тұтас империялық саясаты өзгеріп, қатарынан екі революциялық науқан өтті, большевиктердің атеистік және ашаршылық пен қуғын-сүргін саясаты жүзеге асырылды. Бұл кезең отандық авторлар тарапынан жанжақты зерттеліп, оның «ақтаңдақ» беттері ашылып келеді. Дегенмен
аталған тарихи кезең бауырлас ел болып табылатын Түркия деректері мен тарихнамасында әлі зерделеніп үлгерген жоқ. Хронологиялық шеңбер
ретінде таңдалған кезеңге байланысты түркиялық деректердің басым бөлігі Түркия Республикасы Премьер-министрі мұрағат қорларында, Османлы
мемлекетінің кеңсесінде, Анкара қаласындағы Ұлттық кітапхананың сирек қорларында шоғырланған. Түркі халықтарының өзара ынтымақтастығы мәселелеріне қатысты зерттеулер мен тарихнамалық негіз екі кезең бойынша қарастырылып, түркиялық ғалымдардың еңбектері кеңінен пайдаланылды.
Мақаланың негізгі мақсаты – ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бірінші ширегінде түркі халықтарының өзара ынтымақтастығын түркиялық деректер мен тарихнамасында кешенді түрде саралау. Қойылған
мақсатқа қол жеткізу үшін түркиялық деректер мен мұрағат қорларында сақталған материалдарды салыстырмалы әдіспен сұрыптау және Түркия
тарихнамасында қалам тартылған жәдидшілдік, түрікшілдік пен ислам, мұсылмандық мәселелері, ұлттық бірегейлік және саяси-мәдени күрес тақырыптары тарихилық ұстаным негізінде зерделенді.
Әдебиет
Ибрагимов М., 2005. Религиозное обновление в тюркском мире (1850-1917): пер. с тур. Мараш Ибрагим. Казань: Иман. 200 с.
Ливен Д., 1999. Русская, имперская и советская идентичность // Европейский опыт и преподавание истории в постсоветской России. Москва. 299 c.
Литвинов М.М., 1938. В борьбе за мир. Москва: Партиздат ЦК ВКП(Б). 196 с.
Akçora Y., 1978. Türkçülük. Türkçülüğün Tarihi Gelişimi. İstanbul: Özdemir Basımevi. 253 s.
Akçuraoğlu Y., 1909. Rusya’da Sâkin Türklerin Hayât-ı Medeniye. Fikriye ve Siyasiyelerine Dair, Sırât-ı Müstakîm, II/39. S. 201-204.
Akçuraoğlu Y., 1906. Meşrutiyet-i Avamiye ve Müsülmanlar. «Kazan Muhbiri». Sayı 34 (8 Fivral). S. 2-3.
Akçuraoğlu Y., 1915. Rusya’da Sâkin Müslümanların Mahalle ve Müftülük Teşkilatı: Bu Teşkilatı Islahata Dair Arzu ve Teşebbüsler. Türk Yurdu, IX/1 (10 Eylül 1331). S. 2752-2756.
Akın R., 2002. Osmanlı İmparatorluğu’nun dağılma devri ve Türkçülük hareketi, 1908-1918. Ankara: Der Yayınları. 320 s.
Andican A. Ahat, 2009. Osmanlı’dan günümüze Türkiye ve Orta Asya. İstanbul: Doğan Kitap. 625 s.
Aydemir Ş.S., 2019. Enver Paşa (Cilt 3) Makedonya’dan Ortaasya’ya. İstanbul: Remzi kitabevi. 672 s
Bademci A., 2019. Kendi Arşiv Belgelerine Göre 1917-1934 Türkistan Milli İstiklal Hareketi. Basmacılar. Ankara: Kamer Yayınları. 493 s.
Baysun A.R., 2006. Türkistan İstiklal Hareketleri ve Enver Paşa. İstanbul: Doğu kitaphanesi. 222 s.
Bigiev M.C., 1906. Umum Rusya Müsülmanlarının 3’nçi Resmî Nedveleri. Kazan. 243 s.
Bozkurt G.S., 2008. 1905-1907 Yillari Rusya Muslumanlarinin Siyasi Kimlik Arayisi. İstanbul: Doğu Kütüphanesi. 478 s.
Çokayoğlu M.Y., 1972. Eşinin Ağzından Mustafa Çokayoğlu. İstanbul: Yaş Türkistan yayını. 166 s.
Çokayoğlu M., 1927. Türkistan Meselesi «Yeni Türkistan» dergisi. İstanbul. 8 s.
Darga M., 2007. Mehmet Emin Efendi İstanbul’dan Asya-yı Vusta’ya Seyahat. İstanbul. 197 s.
Devlet N., 1987. Dünyada Türklük araştırmaları ve Türkiye. İstanbul: Fatih Yay.134 s.
Devlet N., 1987. Dünyada Türklük araştırmaları ve Türkiye. İstanbul: Fatih Yay. 134 s.
Ergin M., 1964. Dede Qurqut Kitabi. Ankara: Ankara Üniversitesi basımevi. 217 s.
Erşanin S., 2007. Türkistan’da İslam ve Müslümanlar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 36 s.
Gaspıralı İ., 1906. Üçüncü Şûrâ-yı İslam. Tercüman Gazetesi (18 Avgust). S. 1-2.
Gökalp Z., 2019. Türkçülüğün Esasları. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları. 182 s.
Hayit B., 1962. Komünist Emperyalizmi Karşısında Türkistan. İstanbul: Toprak Dergisi Yayınları.
Hayit B., 1975. Türkistan Rusya ile Çin Arasında. İstanbul: Otağ yayınları. 437 s.
İbrahim A., Ertuğrul Ö., 2003. Âlemi-i İslâm ve Japonya’da islâmiyet’in yayılması – Türkistan, Sibirya, Moğolistan, Mançurya, Japonya, Kore, Çin, Singapur, Uzak Hind adaları, Hindistan, Arabistan, Dâru’l-Hilafe. İstanbul: İşaret. 1288 s.
Kazakbalası G.C., 1980. Göçten Sonra. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. 320 s.
Kırımlı H., 2016. Kırım’daki Kırım Tatar (Türk İslam) Mimarı Yadıgarları. İstanbul: Başbakanlık yurt dışı türkler. 880 s.
Kurat A.N., 2014. Rusya Tarihi. Başlangıcından 1911’ye Kadar. İstanbul: Türk Tarih Kurumu. 537 s.
Lewis B., 2016. İslam ve Batı. Ankara: Akılçelen Yayınları. 352 s.
Maksudi S., 1934. Orta Asya Türk Devletler. Ankara: Türk Tarihinin Anahatları Serisi. 50 s.
Mardjani Sh., 1864. Ğurfetü’l-havâkînli ‘urfeti’l-havâkîn. Kazan. 36 s.
Rızaeddin F., 1917. Şeyh Cemaleddin, Şûrâ, X/24 (Dikabr). S. 513-517.
Rızaeddin F., 1907. İslamlar Hakkında Hükûmet Tedbirleri. Orenburg. 245 s.
Sabyrgalieva N.B., 2022. Confessional policy of the Russian Empire in the western part of Kazakhstan (mid XIX – early XX centuries). Turkic Studies Journal. 2 (Vol. 4). P. 86-95. DOI: http://doi.org/10.32523/2664-5157-2022-2-86-95
Sarınay Yu., 2005. Belgelerle Osmanlı-Türkistan İlişkileri (XVI-XX. Yüzyıllar). T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. Ankara. 277 s.
Sefercioğlu N., 2005. Tanıdığım Ünlü Türkçüler. İstanbul: Ötüken Neşriyat. 312 s.
Taneri A., 1983. Türk Kavramının Gelişmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi. 262 s.
Taneri A., 1993. Türk Devletler Geleneği. Dün-Bugün. İstanbul: Milli Eğitim bakanlığı Yayınları. 262 s.
Togan Z.V., 1981. Tarihte Usul. İstanbul: Enderun yayınları. 350 s.
Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Kuruluş ve Gelişmesine Hizmeti Geçen Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu bildirileri: 23-26 Mayıs, 1996. Erciyes Üniversitesi, Türk Dünyası Araştırmaları Merkezi. 614 s. ISBN 10: 9758013289.
Üstel F., 2010. Türk Ocakları (1912-1931): İmparatorluktan Ulus-Devlete Türk Milliyetçiliği. İstanbul: Karton Kapak. 422 s.
