Ортағасырлық түпдеректер мен зерттеушілер еңбектеріндегі Моғолстанның алғашқы ханы
Қаралымдар: 227 / PDF жүктеулері: 173
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2023-4-7-17Кілт сөздер:
Шағатай ұлысы, Моғолстан, моғолдар, Есенбұға хан, Тоғылық Темір хан, «Тарих-и-Рашиди», «Түрік шежіресі», В.В. Бартольд, У. ЭрскинАннотация
Мақалада отандық және шетелдік зерттеушілердің еңбектерін талдау арқылы
Моғолстан мемлекетінің алғашқы ханына қатысты мәліметтер қарастырылады. Ұзақ жылдар бойы тарихшылар Шағатай ұлысының шығыс бөлігінде құрылған
Моғолстанның тұңғыш ханы Тоғылық Темір болғандығын дәйектеп келгенімен, XIX ғасырдың екінші жартысында жарық көрген британ ғалымдарының еңбектерінде Моғолстанның алғашқы ханы туралы конвенционалды ұстаным жоққа шығарылады. В.В. Бартольд, К.А. Пищулина, В.П. Юдин, О.Ф. Акимушкин, О.К. Караев және басқа да зерттеушілер «Муизз ал-анcаб», «Зафар-наме», «Шаджарат ал-атрак» және т.б. еңбектерде ұсынылған мәліметтерге сәйкес Тоғылық Темір ханның Моғолстанның бірінші ханы болғандығын негіздесе, британ ғалымдары У. Эрскин, Э. Оливер және Н. Элиас Мұхаммед Хайдардың «Тарих-и-Рашиди» еңбегі мен Әбілғазының «Түрік шежіресіне» сүйене отырып, Шағатай ұлысының ханы болған Есенбұғаны Моғолстан мемлекетінің негізін қалаушы ретінде ұсынады. Түпдеректерде Есенбұға хан өмірінің соңғы жылдарына қатысты мәліметтердің болмауы әрі өлген уақытының жазылмауы, сонымен қатар «Тарих-и-Рашиди» мен «Түрік шежіресі» авторлары мәліметтерінің салыстырмалы түрдегі айқындылығы Есенбұға ханның Моғолстан мемлекетінің алғашқы ханы ретінде қарастырылуына мүмкіндік туғызады. Сонымен қоса, бұл дәйектер В.В. Бартольд, О.Ф. Акимушкин және т.б. Мұхаммед Хайдар мен Әбілғазы Баһадүр ханның Есенбұға туралы деректерінің хронологиялық тұрғыдан мүмкін емес
деген пікірлерін сынға алады. Ғылыми мақаланы жазу барысында жоғарыда аталған түпдеректердің қазақ, орыс, ағылшын тілдеріндегі аудармалары пайдаланылды.
Әдебиет
Акимушкин О.Ф., 2004. Средневековый Иран: Культура, история, филология. СПб.: Наука. 404 с.
Әбілғазы, 1992. Түрік шежіресі. Алматы: Ана тілі. 208 б.
Erskine W., 1854. A History of India, Vol.2. London.
Бартольд В.В., 1943. Очерк истории Семиречья. Фрунзе: КИРГИЗГОСИЗДАТ. 104 с.
Караев О.К., 1995. Чагатайский Улус. Государство Хайду. Могулистан. Образование кыргызского народа. Бишкек: Кыргызстан. 160 с.
Қазақстан тарихы (Көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. II том. 1998. Алматы: Атамұра. 640 б.
Oliver E.E., 1888. The Chaghatai Mughals. Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland. New Series. Vol. 20, No. 1. P. 72-128.
Пищулина К.А., 1977. Юго-Восточный Казахстан в середине XIV-начале XVI веков (вопросы политической и социально-экономической истории). Алма-Ата: Издательство «Наука» Казахской ССР. 288 с.
The Shajarat ul-Atrak, or Genealogical tree of the Turks and Tatars. Tranlated and abridged by Col.
Miles, 1838. London: Printed by J. L. Cox and Sons.
The Tarikh-i-Rashidi of Mirza Muhammad Haidar, Dughlat. A history of the Moghuls of Central Asia: An English Version., 1895. Edited with Commentary, Notes and Map by N. Elias; The Translation by E. Denison Ross. London.
Султанов Т.И., 2021. Чингиз-хан и чингизиды. Судьба и власть. Москва: АСТ. 445 с.
Сыздықов С., 2020. Алтын Орданың мемлекеттік идеологиясы. Turkic Studies Journal. T. 2. No3. Б. 70-77. DOI: http:// doi.org/10.32523/2664-5157-2020-2-3-69
Тарих-и Рашиди, 1996. Ташкент: Издательство «Фан».
Шараф ад-Дин Али Йазди, 2008. Зафар-наме. Ташкент: Издательство журнала «SAN’AT». 519 с.
Юдин В.П., 2001. Центральная Азия в XIV-XVIII веках глазами востоковеда. Алматы: ДайкПресс. 404 с.
