Жойылып бара жатқан хотон тіліндегі антропонимдер
Қаралымдар: 25 / PDF жүктеулері: 16
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-1-178-192Кілт сөздер:
хотондар және көші-қон, генезис, түркі тілдері және жойылып бара жатқан тіл, Батыс Моңғолия, миноритарлық тіл, антропоним, есім семантикасы, құрылымдық өзгерістер, моңғол тілінің ықпалы, тілдік байланыстарАннотация
Қазіргі антропологияның өзекті мәселелерінің бірі – этникалық идентификацияның жоғалуы және аз ұлт тілдерінің жойылуы.
Осының аясында алып қарағанда, мақалада омнимдер, атап айтқанда, жойылып бара жатқан хотон тілінің антропонимдері зерттеледі. Тарихи тұрғыдан хотон тілі – түркі тілдерінің қарлұқ тобының қарлұқ-ұйғыр кіші тобына жататын ұйғыр тілінің
диалектісі. Қарлұқ тілдерінің этникалық негізі Батыс Түрік қағанаты, кейінірек Ұйғыр және Қарахан мемлекеттері аумағында шоғырланған қарлұқ-ұйғыр түркі тайпаларынан бастау алатыны белгілі. Кейін түркі тайпалары Орталық Азиядан шығысқа қарай
қоныс аударып, отырықшылыққа көшіп немесе көшпенді болып қала отырып, Шығыс Түркістандағы бірқатар тарихи мемлекеттік құрылымдардың қалыптасуында маңызды рөл атқарды. Қазіргі
уақытта хотон тілінің тасымалдаушылары ҚХР-дың Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданында және Батыс Моңғолия аумағында (Баян Өлгий аймағы) тұрады.
Бұл мақаланың зерттеу нысаны – Моңғолияда тұратын хотондар. Хотон этнонимінің генезисі әлі де болса таласты жағдайда, оның шығу тегі ұйғырлармен, қырғыздармен, қалмақтармен,
моңғол-ойраттармен байланыстырылып жүр. Автор мақалада орыс, еуропа, моңғол, қытай дереккөздеріне сүйене отырып, хотондардың шығу тегі туралы әртүрлі көзқарастарды ашып көрсетеді және олардың көші-қон тарихын, наным-сенім жүйесін, дәстүрлері мен тілін сақтау мәселелерін, сондай-ақ моңғол тілдік
ортасындағы ассимиляциясын қарастырады. Осы мақсатқа жету үшін экспедициялар ұйымдастырылып, информанттармен сұхбат және сауалнама жүргізілді, хотон тілінің лексикалық жүйесі, әсіресе антропонимдері зерттелді. Зерттеу барысында хотондардың ат қою дәстүрінде көне түркілік дәстүрлердің жұрнақтары сақталғаны анықталды, мысалы: ат тергеу, рулардың және аймақтық
этникалық байланыстардың атауына байланысты есім беру; сондай-ақ зоонимдер мен адамның әлеуметтік мәртебесіне (-хан, -бай, -тай, -дай аффиксоидтары бар алтай түркілік текке) қатысты ат қою. Хотондарға ауслаутта созылыңқы дауысты дыбыстары бар есімдер тән екендігі (аа, оо, ээ: Шалдаа, Шөвөө, Шүлкээ, Чойдоо, Жаваа, Сэртээ) анықталды. Хотон сөздері мен антропонимдеріндегі дауысты дыбыстардың ұзақтығы
моңғол тілінің ықпалына байланысты. Сонымен қатар, моңғол тілінің әсері басқа да фонетикалық заңдылықтарда, деривациялық аффиксоидтарда байқалады: түркілік хан лексемасы хаан/хоон, ал бай > бой/вой/бо, дай/тай > даа болып өзгереді және т.б.
Шамасы, хотон тілі моңғол тілінің тарапынан қатты ассимиляцияға ұшыраған және қазіргі уақытта жойылудың алдында тұр. Хотон тіліне орыс, үнді-тибет, араб-парсы тілдік байланыстары да ықпал еткен.
Зерттеу нәтижесінде анықталған антропонимдер жойылып бара жатқан хотон тілін инвентаризациялау мен оның сөздік қорын толықтыру үшін пайдаланылуы мүмкін.
Әдебиет
Владимирцов Б.Я., 1916. Турецкий народец хотоны: Новые данные о хотонах //
Записки Восточного Отделения Императорского Русского Археологического Общества.
Пг.: Типография Императорской Академии Наук. С. 265-277.
Донгак А.С., 2019. Культ умерших предков в традиционной обрядности хотонов
Западной Монголии // Сборник статей VII международной научно-практической
конференции «Тенгрианство и эпическое наследие народов Евразии: истоки и
современность». Бишкек. С. 105-108.
Егоров В.Г., 1964. Этимологический словарь чувашского языка. Чебоксары: Чувашское
книжное издательство. 357 с.
Қайыржан К., 2013. Сөз-сандық: қазақтың көне сөздері. Алматы: Өнер. 480 б.
Ламожапова И.А., 2015. Исконные личные имена у монгольских народов: структура,
семантика: учеб. пособие. Чита: Изд-во ЗабГГПУ. 139 с.
Махмýд ал-Кāшгарӣ., 2005. Дӣвāн Лугāт ат-Турк /пер. З.-А.М.Ауэзовой. Алматы:
Дайк-Пресс. 1288 с.+2 с. вкл.
Потанин Г.Н., 2005. Очерки Северо-Западной Монголии. Горно-Алтайск: Ак Чечек.
с.
Санхүү Б., 2015. Хотон монголчуудын түүх, соёлын судалгаа. Ойрад судлалын
бюллетень-XLIX. Улаанбаатар: Тод номын гэрэл төв. 240 х.
Санхүү Б., 2019. Хотон ястны ургийн алтан бичээс. Улаанбаатар: ТЭПЭ ХХК. 182 х.
Смайыл А., 2013. Көп томдық шығармалары. Т.3. Астана: Фолиант. 400 б.
Шәкәрім Қ., 1991. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. Алматы: Қазақстан;
Сана. 80 б.
Hasiyatu A., Samuel A., Samuel I., Moses О.А., John D.L., N.N. Mabia N.N., 2023.
languages and cultures expressed through personal names // International Journal of
Language and Culture, Volume 10, Issue 1. P. 87–114. [Electronic resource] – URL: https://
doi.org/10.1075/ijolc.22037.abu (Accessed: 02.02.2025).
Karatayev, O., 2015. Kirgiz soylu hotonlar. Moğolistan’daki «kirgiz» etnonimleri ve DOI: https://doi.org/10.17498/kdeniz.35051
toponimleri // Karadeniz, Sayı: 26, рр. 11-20. [Электронный ресурс] – URL: https://
dergipark.org.tr/en/download/article-file/155505 (дата обращения: 09.10.2023).
Magdalena T.F., 1979. The Khotan of western Mongolia // Acta Orientalia Academia
Science arum Hung. T. XXXIII (1). Р. 1-37.
María Paz L.M., Carlos S.-M.E., Ana Belén Z.G., 2023. The Reality of Women in the Universe
of the Ancient Novel //Research in Linguistics and Literature. Р. 149–158. [Electronic
resource] – URL: https://doi.org/10.1075/ivitra.40.09bla?locatt=mode:legacy (Accessed: DOI: https://doi.org/10.1075/ivitra.40.09bla
01.2025).
Жүктеулер
Жарияланды
Дәйексөзді қалай келтіруге болады
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2025 Turkic Studies Journal
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-Коммерциялық емес 4.0 халықаралық лицензиясы.
