Жойылып бара жатқан хотон тіліндегі антропонимдер

Гомбосүрэн Нямдаваа; Нұрзия  Әбдікәрім

doi:10.32523/2664-5157-2025-1-178-192

Авторлар

Гомбосүрэн Нямдаваа Моңғол мемлекеттік университетінің Батыс өңірлік Ховд университеті https://orcid.org/0000-0001-8633-9889
Нұрзия Әбдікәрім Ш. Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми практикалық орталығы https://orcid.org/0000-0001-7990-5846

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-1-178-192

Кілт сөздер:

хотондар және көші-қон, генезис, түркі тілдері және жойылып бара жатқан тіл, Батыс Моңғолия, миноритарлық тіл, антропоним, есім семантикасы, құрылымдық өзгерістер, моңғол тілінің ықпалы, тілдік байланыстар

Аннотация

Қазіргі антропологияның өзекті мәселелерінің бірі – этникалық идентификацияның жоғалуы және аз ұлт тілдерінің жойылуы.
Осының аясында алып қарағанда, мақалада омнимдер, атап айтқанда, жойылып бара жатқан хотон тілінің антропонимдері зерттеледі. Тарихи тұрғыдан хотон тілі – түркі тілдерінің қарлұқ тобының қарлұқ-ұйғыр кіші тобына жататын ұйғыр тілінің
диалектісі. Қарлұқ тілдерінің этникалық негізі Батыс Түрік қағанаты, кейінірек Ұйғыр және Қарахан мемлекеттері аумағында шоғырланған қарлұқ-ұйғыр түркі тайпаларынан бастау алатыны белгілі. Кейін түркі тайпалары Орталық Азиядан шығысқа қарай
қоныс аударып, отырықшылыққа көшіп немесе көшпенді болып қала отырып, Шығыс Түркістандағы бірқатар тарихи мемлекеттік құрылымдардың қалыптасуында маңызды рөл атқарды. Қазіргі
уақытта хотон тілінің тасымалдаушылары ҚХР-дың Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданында және Батыс Моңғолия аумағында (Баян Өлгий аймағы) тұрады.
Бұл мақаланың зерттеу нысаны – Моңғолияда тұратын хотондар. Хотон этнонимінің генезисі әлі де болса таласты жағдайда, оның шығу тегі ұйғырлармен, қырғыздармен, қалмақтармен,
моңғол-ойраттармен байланыстырылып жүр. Автор мақалада орыс, еуропа, моңғол, қытай дереккөздеріне сүйене отырып, хотондардың шығу тегі туралы әртүрлі көзқарастарды ашып көрсетеді және олардың көші-қон тарихын, наным-сенім жүйесін, дәстүрлері мен тілін сақтау мәселелерін, сондай-ақ моңғол тілдік
ортасындағы ассимиляциясын қарастырады. Осы мақсатқа жету үшін экспедициялар ұйымдастырылып, информанттармен сұхбат және сауалнама жүргізілді, хотон тілінің лексикалық жүйесі, әсіресе антропонимдері зерттелді. Зерттеу барысында хотондардың ат қою дәстүрінде көне түркілік дәстүрлердің жұрнақтары сақталғаны анықталды, мысалы: ат тергеу, рулардың және аймақтық
этникалық байланыстардың атауына байланысты есім беру; сондай-ақ зоонимдер мен адамның әлеуметтік мәртебесіне (-хан, -бай, -тай, -дай аффиксоидтары бар алтай түркілік текке) қатысты ат қою. Хотондарға ауслаутта созылыңқы дауысты дыбыстары бар есімдер тән екендігі (аа, оо, ээ: Шалдаа, Шөвөө, Шүлкээ, Чойдоо, Жаваа, Сэртээ) анықталды. Хотон сөздері мен антропонимдеріндегі дауысты дыбыстардың ұзақтығы
моңғол тілінің ықпалына байланысты. Сонымен қатар, моңғол тілінің әсері басқа да фонетикалық заңдылықтарда, деривациялық аффиксоидтарда байқалады: түркілік хан лексемасы хаан/хоон, ал бай > бой/вой/бо, дай/тай > даа болып өзгереді және т.б.
Шамасы, хотон тілі моңғол тілінің тарапынан қатты ассимиляцияға ұшыраған және қазіргі уақытта жойылудың алдында тұр. Хотон тіліне орыс, үнді-тибет, араб-парсы тілдік байланыстары да ықпал еткен.
Зерттеу нәтижесінде анықталған антропонимдер жойылып бара жатқан хотон тілін инвентаризациялау мен оның сөздік қорын толықтыру үшін пайдаланылуы мүмкін.

Downloads

Download data is not yet available.

Автор туралы мәлімет

Гомбосүрэн Нямдаваа, Моңғол мемлекеттік университетінің Батыс өңірлік Ховд университеті

PhD, вице-профессор

Нұрзия Әбдікәрім, Ш. Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми практикалық орталығы

филология ғылымының кандидаты, Терминология бөлімінің жетекші ғылыми қызметкері

Әдебиет

Владимирцов Б.Я., 1916. Турецкий народец хотоны: Новые данные о хотонах //

Записки Восточного Отделения Императорского Русского Археологического Общества.

Пг.: Типография Императорской Академии Наук. С. 265-277.

Донгак А.С., 2019. Культ умерших предков в традиционной обрядности хотонов

Западной Монголии // Сборник статей VII международной научно-практической

конференции «Тенгрианство и эпическое наследие народов Евразии: истоки и

современность». Бишкек. С. 105-108.

Егоров В.Г., 1964. Этимологический словарь чувашского языка. Чебоксары: Чувашское

книжное издательство. 357 с.

Қайыржан К., 2013. Сөз-сандық: қазақтың көне сөздері. Алматы: Өнер. 480 б.

Ламожапова И.А., 2015. Исконные личные имена у монгольских народов: структура,

семантика: учеб. пособие. Чита: Изд-во ЗабГГПУ. 139 с.

Махмýд ал-Кāшгарӣ., 2005. Дӣвāн Лугāт ат-Турк /пер. З.-А.М.Ауэзовой. Алматы:

Дайк-Пресс. 1288 с.+2 с. вкл.

Потанин Г.Н., 2005. Очерки Северо-Западной Монголии. Горно-Алтайск: Ак Чечек.

с.

Санхүү Б., 2015. Хотон монголчуудын түүх, соёлын судалгаа. Ойрад судлалын

бюллетень-XLIX. Улаанбаатар: Тод номын гэрэл төв. 240 х.

Санхүү Б., 2019. Хотон ястны ургийн алтан бичээс. Улаанбаатар: ТЭПЭ ХХК. 182 х.

Смайыл А., 2013. Көп томдық шығармалары. Т.3. Астана: Фолиант. 400 б.

Шәкәрім Қ., 1991. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. Алматы: Қазақстан;

Сана. 80 б.

Hasiyatu A., Samuel A., Samuel I., Moses О.А., John D.L., N.N. Mabia N.N., 2023.

languages and cultures expressed through personal names // International Journal of

Language and Culture, Volume 10, Issue 1. P. 87–114. [Electronic resource] – URL: https://

doi.org/10.1075/ijolc.22037.abu (Accessed: 02.02.2025).

Karatayev, O., 2015. Kirgiz soylu hotonlar. Moğolistan’daki «kirgiz» etnonimleri ve

toponimleri // Karadeniz, Sayı: 26, рр. 11-20. [Электронный ресурс] – URL: https://

dergipark.org.tr/en/download/article-file/155505 (дата обращения: 09.10.2023).

Magdalena T.F., 1979. The Khotan of western Mongolia // Acta Orientalia Academia

Science arum Hung. T. XXXIII (1). Р. 1-37.

María Paz L.M., Carlos S.-M.E., Ana Belén Z.G., 2023. The Reality of Women in the Universe

of the Ancient Novel //Research in Linguistics and Literature. Р. 149–158. [Electronic

resource] – URL: https://doi.org/10.1075/ivitra.40.09bla?locatt=mode:legacy (Accessed:

01.2025).

REFERENCE

Vladimirsov B.İa., 1916. Tureski narodes hotony: Novye dannye o hotonah [Turesk peoples Khotons: New data about Khotons], Zapiski Vostochnogo Otdelenia İmperatorskogo Russkogo Arheologicheskogo Obşestva [Notes of the Eastern Branch of the Imperial Russian Archaeological Society]. Pg.: Tipografia İmperatorskoi Akademii Nauk. P. 265-277. [in Russian].

Dongak A.S., 2019. Kült umershih predkov v tradisionnoi obrädnosti hotonov Zapadnoi Mongolii [The cult of dead ancestors in the traditional ritual of the Khotons of Western Mongolia] (Sbornik statei VII MNPK:Tengrianstvo i epicheskoe nasledie narodov Evrazii: istoki i sovremennost) [Collection of articles of the VII International Scientific and Practical Conference “Tengrianism and the Epic Heritage of the Peoples of Eurasia: Origins and Modernity”]. Bishkek. P. 105-108. [in Russian].

Egorov V.G., 1964. Etimologicheski slovär chuvaşskogo iazyka [Etymological dictionary of the Chuvash language]. Cheboksary: Chuvashskoe knijnoe izdatelstvo. 357 p. [in Russian].

Qaiyrjan K., 2013. Söz-sandyq: Qazaqtyñ köne sözderı [Vocabulary: Ancient Kazakh words]. Almaty: Öner. 480 p. [in Kazakh].

Lamojapova İ.A., 2015. İskonnye lichnye imena u mongölskih narodov: struktura, semantika: uchebnoe posobie [Original personal names among the Mongolian peoples: structure, semantics: textbook]. Chita: İzd-vo ZabGGPU. 139 p. [in Russian]

Mahmýd al-Kashgari, 2005. Divan Lugat at-Turk [Divan Lugat at-Turk] (per. Z.-A.M. Auezovoi) [transl. of Z-A.M. Auezova]. Almaty: Daik-Press.1288 p.+2 p.ill. [in Russian].

Potanin G.N., 2005. Ocherki Severo-Zapadnoi Mongolii [Sketches of Northwestern Mongolia. Gorno-Altaisk: Ak Chechek. 1026 p. [in Russian].

Sanhüü B., 2015. Hoton mongolchuudyn tüüh, soölyn sudalgaa [Research into the history and culture of Mongolian khotons] (Oirad sudlalyn bülleten-XLIX) [Bulletin on Oirat Studies]. Ulaanbaatar: Tod nomyn gerel töv. 240 p. [in Mongolian].

Sanhüü B., 2019. Hoton iastny urgin altan bichees. T.2. [Golden inscription of the khotons fetus. V.2.]. Ulaanbaatar: TEPE HHK. 182 p. [in Mongolian].

Smaiyl A., 2013. Köp tomdyq şyğarmalary. T.3 [Multi-volume works. V.3.]. Astana: Foliant. 400 p. [in Kazakh].

Şäkärım Q., 1991. Türık, qyrğyz-qazaq һäm handar şejıresı [Turkish, Kyrgyz-Kazakh and khan genealogy]. Almaty: Qazaqstan; Sana. 80 p. [in Kazakh].

Hasiyatu A., Samuel A.I., Samuel O.A., Moses, D.L., John, N.N. Mabia languages and cultures expressed through personal names [International Journal of Language and Culture]. Volume 10, Issue 1. P. 87–11. [Electronic resource]. URL: https://doi.org/10.1075/ijolc.22037.abu (Accessed: 02.02.2025).

Karatayev O., 2015. Kirgiz soylu hotonlar. Moğolistan’daki «kirgiz» etnonimleri ve toponimler [Kyrgyz noble Кhotons. «Kirgiz» ethnonyms and toponyms in Mongolia]. Karadeniz. P. 11-20. [Electronic resource]. URL: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/155505 (Accessed: 09.10.2023). [in Turkish].

Magdalena T.F., 1979. The Khotan of western Mongolia [Acta Orientalia Academia Science arum Hung. T. XXXIII (1)]. P. 1-37.

María Paz L.M., Carlos S.-M.E., Ana Belén Z.G., 2023. The Reality of Women in the Universe of the Ancient Novel. Research in Linguistics and Literature. P. 149–158. [Electronic resource]. URL: https://doi.org/10.1075/ivitra.40.09bla?locatt=mode:legacy (Accessed: 10.01.2025).