Бұланды-2 ғибадатханасының керамикалық кешені: морфология және техникалық-технологиялық талдау
Қаралымдар: 209 / PDF жүктеулері: 117
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-1-71-90Кілт сөздер:
археология, Сырдария, Бұланды-2, ғибадатхана, керамика, морфология, техникалық технологиялық талдау, саз, ангоб, органикалық қоспаларАннотация
Бұл мақалада Орта Азиядағы алғашқы күмбезді құрылыстардың бірі Бұланды-2 ғибадатханасынан табылған керамикалық материалдарға жүргізілген аналитикалық зерттеулердің нәтижелері ұсынылған. Ескерткіштегі алғашқы қазба жұмыстарын 1957-1960
жж. Хорезм археологиялық экспедициясы жүргізді. Бұланды-2 ғибадатханасы – жоспарда диаметрі 16 м, биіктігі 4,5 м болатын дөңгелек пішінді құрылыс. Ғимараттың порталдық есігі солтүстік бөлігінде орналасқан. Қазба жұмыстары кезінде табылған ағаш
зембілдер мен табыттың қалдықтары ғибадатхана бөлмелерінде жерлеу дәстүрі болғандығын көрсетеді. Толстов бұл нысанның тек ғибадатхана ғана емес, сондай-ақ жерлеу рәсімімен байланысты ғұрыптық орын ретінде қолданылуы мүмкін екенін атап өткен.
Зерттеушілер Бұланды-2 ғибадатханасын Орта Азиядағы (Бактрия, Маргиана, Хорезм) ғұрыптық ескерткіштермен салыстыра отырып, оның архитектуралық ерекшеліктерін, атап айтқанда, дөңгелек пішінін зороастризмді ұстанған орталықазиялық көшпенділердің от және молшылық культімен байланыстырады. Сондай-ақ, Бұланды-2 үлгісіндегі күмбезді құрылыстар Еуразия далаларында
кеңінен таралғаны белгілі. Бұл мақалада зерттеудің дереккөздік негізі ретінде Бұланды-2 кешенінің Мәскеудегі Мемлекеттік Шығыс музейінің қорында сақтаулы керамикалық жиынтықтары пайдаланылды. Жарияланымның негізгі мақсаты – Бұланды-2 керамикаcының морфологиялық және техникалық-технологиялық ерекшеліктерін ғылыми айналымға енгізу. Керамикаға жүргізілген морфологиялық
талдау бұл жерден басым бөлігі шаруашылыққа арналған және ішінара асүйлік ыдыстар табылғанын көрсетті. Техникалық-технологиялық зерттеу нәтижесінде керамикалық ыдыстардың қыш-құмыра шеңбері арқылы жасалғаны және олардың құрамына сазды батпақпен қатар, кептірілген балшық, қышқақ, органикалық қоспалар мен гипс енгізілгені анықталды. Бұл керамиканың қалыптық массасындағы негізгі органикалық жасанды қоспа ретінде құрғақ шөп пен ұсақталған сабан пайдаланылған. Ал ірі көлемді ыдыстар бунақтық әдіспен қалыпқа келтірілген. Бұланды-2 ескерткішінен
табылған керамикалық ыдыстар күнделікті тұрмыста пайдаланылған. Сонымен қатар, олар қанық қызыл және қоңыр түсті ангобпен қапталып, түбіне және ернеуіне қатты заттың көмегімен әртүрлі геометриялық белгілер түсірілген. Зерттеушілер бұл
белгілерді шебердің жеке қолтаңбасы, тапсырыс берушінің қалауы, жеке меншікті белгілеу құралы және әлеуметтік теңсіздік туралы ақпарат көзі ретінде қарастырады. Жүзеге асырылған зерттеулер мен керамикаға жүргізілген морфологиялық және техникалық-технологиялық талдаулардың нәтижесінде Бұланды-2 ғибадатханасы б.з.д. IV-II ғасырларға жатқызылды. Бұланды-2 ескерткішінен анықталған қыш ыдыстар күнделікті қолданыста болған. Сондай-ақ, көзеші шеберлердің кәсіби деңгейлерінің жоғарғы болғандығын және аймақта қыш өндірісінің дамығандығын көреміз.
Әдебиет
Байпаков К.М., Подушкин А.Н., 1989. Памятники земледельческо-скотоводческой
культуры Южного Казахстана. Алматы. 160 с.
Бобринский А.А., 1978. Гончарство Восточной Европы. Москва: Наука. 269 с.
Болелов С.Б., 2004. Керамика // Калалы-гыр 2. Культовый центр в Древнем Хорезме
IV-II вв. до. н. э. Москва: Вост. литература. 286 с., илл., карты.
Болелов С.Б., 2013. Ремесло древнего Хорезма по археологическим данным. Этапы
становления // РА. № 2. С. 77-86.
Вайнберг Б.И., Левина Л.М., 1993. Чирикрабатская культура // Низовья Сырдарьи в
древности. Москва: ИЭИА. 130 с.
Дарменов Р.Т., Утубаев Ж.Р., 2011. Баланды 2 (Буланды): культовое сооружение
чирикрабатской культуры IV-II вв. до н.э. // Материалы международной научной
конференции: «Археология Казахстана в эпоху независимости: итоги, перспективы»,
посвященной 20-летию Независимости Республики Казахстан и 20-летию Института
археологии им. А.Х. Маргулана КН МОН РК. 12-15 декабря. Алматы. С. 157-161.
Калиева Ж.С., Утубаев Ж.Р., Суюндикова М.К., 2024. Особенности формовочных
масс и обжига керамики чирикрабатской культуры по результатам экспериментальных
исследований // Материалы по археологии и истории античного и средневекового
Причерноморья (№17). С.164-182.
Қасиетті Қазақстан [Электрондық ресурс]: энциклопедия. 3-том., 2019. Жамбыл
облысы. Қарағанды облысы. Қостанай облысы. Қызылорда облысы / Құраст.: А.Екімбаева,
Г.Шауенова. Нұр-Сұлтан. 378 б.
Құрманқұлов Ж., Утубаев Ж.Р., 2013. Баланды (Бұланды) антикалық ескерткіш.
Алматы: Хикари. 148 б.
Қызылорда облыстық тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау жөніндегі мемлекеттік
мекемесінің ресми интернет ресурсы. http://virtualmap.xyz. (18.01.2025).
Сүйіндікова М.Қ., Утубаев Ж.Р., 2021. Бәбіш мола кешенінің керамикалық
материалдары (2020 жылғы қазба бойынша) // «Оразбаев Оқулары» Халықаралық
ғылыми-әдістемелік конференциясы. Алматы «Қазақ университеті». Б. 76-83.
Сүйіндікова М.Қ., 2022. Бәбіш мола 7 көзешілер елді мекенінің керамикалық
материалдары (2021 жылғы қазба бойынша) // Ақынжанов оқулары-2022: студенттер
мен жас ғалымдардың халықаралық ғылыми конференция материалдары (Алматы қ,.
–22 сәуір 2022 ж.). Алматы: Ә.Х. Марғұлан ат. Археология институты. Б. 15-18
Подушкин А.Н., 2017. Тамгообразные знаки из катакомб арысской культуры Южного
Казахстана ІІІ в. до н.э. – IV в.н.э. //Үлкен Алтай əлемі – Мир большого Алтая–World of
Great Altay 3(4) ISSN2410-2725. С. 60-101.
Толстов С.П., 1962. По древним дельтам Окса и Яксарта. Москва: Изд-во восточной лит
ры. 324 с.
Толстов С.П., Вайнберг Б.И., 1967. Кой-Крылган-кала: памятник культуры древнего
Хорезма IV в. до н.э. – IV в.н.э. Москва: Изд-во «Наука». 466 с.
Толстов С.П., Жданко Т.А., Итина М.А., 1963. Работы Хорезмской археолого
этнографической экспедиции АН СССР в 1958-1961 гг. // МХЭ. Вып. 6. Москва. С. 67-72.
Утубаев Ж.Р., 2013. Погребальные сооружения Баландинского оазиса // Известия
НАН РК. Серия общественных и гуманитарных наук. № 3 (289). 2013. С. 28-35.
Утубаев Ж.Р., Болелов С.Б., Касенова А.Д., 2023. Бабиш-мола – столичный город
эпохи античности в низовьях Сырдарьи: стратиграфия, периодизация, хронология.
Stratum Plus. Археология и культурная антропология. №3. С. 179-201.
Утубаев Ж., Болелов С., Калиева Ж., Суюндикова М.К., Касенова А., 2023.
Экспериментальные работы по изготовлению керамики Чирикрабатской культуры
Поволжская археология № 3 (45). С. 235-247.
Утубаев Ж.Р., Ерсариев А.М., Суюндикова М.К., Касенова А.Д., 2023. Бұланды (Баланды)
фортификациясын зерттеу нәтижелері // Turkic Studies Journal. Т. 5. № 2. Б. 49-66.
Утубаев Ж.Р., Суюндикова М.К., Касенова А.Д., 2020. Бәбіш мола 7 көзешілер елді
мекеніндегі қыш ыдыстар // Отан тарихы. Ғылыми журналы №2 (90). Б. 157-168.
Утубаев Ж., Суюндикова М., 2021. Бәбіш мола көзешілер елді мекенінің керамикадағы
таңба тәрізді белгілері // Мәдени мұра ғылыми журналы. № 1(92). Б. 10-20.
Утубаев Ж.Р., Суюндикова М.Қ., 2023. ХІХ–ХХ ғғ. Сырдарияның төменгі ағысындағы
археологиялық зерттеулер. Қазақстан археологиясы. №3 (21). Б. 48-67.
Цетлин Ю.Б., 2017. Керамика: понятия и термины историко-культурного подхода.
Москва. ИА РАН. 81 с.
Яценко С.А., 2001. Тамги ираноязычных народов древности и раннего средневековья.
Москва. Восточная литература «РАН». 190 с.
REFERENCE
Baypakov K.M., Podushkin A.N., 1989. Pamyatniki zemledelchesko-skotovodcheskoy kultury Yuzhnogo Kazakhstana. [Monuments of agricultural and pastoral culture of Southern Kazakhstan]. Almaty. 160 p. [in Russian].
Bobrinskii A.A., 1978. Goncharstvo Vostochnoi Evropy [Pottery of Eastern Europe]. Moscow: Nauka. 269 p. [in Russian].
Bolelov S.B., 2004. Keramika [Ceramics]. Moscow: Vost. Literatura. 286 p., ill., karty. [in Russian].
Bolelov S.B., 2013b. Remeslo drevnego Horezma po arheologıcheskım dannym. Etapy Stanovlenııa [Craft of ancient Khorezm according to archaeological data. Stages formation]. RA. No 2. P. 77-86. [in Russian].
Vainberg B.I., Levina L.M., 1993. Chirikrabatskaya kultura. Nizovya Syrdari v drevnosti [Chirikrabat culture. The lower reaches of the Syr Darya in ancient times]. Moscow: İEA RAN. vyp. I. 130 p. [in Russian].
Darmenov R.T., Utubayev Zh.R., 2011. Balandy 2 (Bulandy) kultovoe soorujenie chirikrabatskoi kulturi IV-II vv. do n.e. [Balandy 2 (Bulandy): a religious building of the Chirikrabat culture of the IV-II centuries BC.]. Almaty. P. 157-161. [in Russian].
Kaliyeva Zh.S., Utubayev Zh.R., Suyundikova M.K., 2024. Osobennosti formovochnih mass i objiga keramiki chirikrabadskoi kulturi po rezultatam eksperimentalnih issledovanii [Features of molding masses and firing of ceramics of the Chirikrabat culture according to the results of experimental studies]. Proceedings in Archaeology and History of Ancient and Medieval Black Sea Region. No17. P.164-182. [in Russian].
Kasiettі Kazakstan [Elektrondiқ resurs] enciklopediya. 3 tom. 2019. Jambyl oblysy. Karagandi oblysy. Kostanai oblysy. Kyzylorda oblysy [Sacred Kazakhstan [Electronic resource]: encyclopedia.] / Kurast. A.Ekіmbaeva, G.Shauenova. Nur-Sultan. 378 p. [in Kazakh].
Kurmankulov Zh., Utubayev Zh.R., 2013. Balandy (Bulandy) antikalik eskertkіsh. [The ancient monument of Balanda (Bulandy)]. Almaty: Hikari. 148 p. [in Kazakh, in Russian ].
Kyzylorda oblystyk tarihi madeni eskertkіshterdі korgau jonіndegі memlekettіk mekemesіnіn resmi internet resursi. [The official Internet resource of the Kyzylorda Regional State Institution for the Protection of Historical and Cultural Monuments]. http://virtualmap.xyz. (18.01.2025).Suyundikova M.K., Utubayev Zh.R., 2021. Babіsh mola keshenіnіn keramikalyk material-dary (2020 zhylgy kazba boiynsha). [Ceramic materials of the babish Mola complex (based on excavations in 2020)]. Almaty: Kazakh universitetі. P. 76-83. [in Kazakh].
Suyundikova M.K., 2022. Babіsh mola 7 kozeshіler eldі mekenіnіn keramikalik materialdari (2021 zhylgy kazba boiynsha) [Ceramic materials of Babish Mola settlement 7 (based on excavations in 2021)] Almaty: Margulan Institute of Archaelogy. P. 15-18. [in Kazakh].
Podushkin A.N., 2017. Tamgo-obraznyye znaki iz katakomb arysskoy kultury Yuzhnogo Kazakhstana ІІІ v. do n.e.- IV v.n.e. [Tamga-shaped signs from the catacombs of the Arys culture of Southern Kazakhstan, 3rd century BC - 4th century AD]. Ulken Altay alemi – Mir bolshogo Altaya–World of Great Altay 3(4) ISSN2410-2725. P. 60-101. [in Russian].
Tolstov S.P., 1962. Po drevnim deltam Oksa i Iaksarta [Along the ancient deltas of the Oxus and Jaxartes]. Moscow: Vostochnoi literatury. 324 p. [in Russian].
Tolstov S.P., Vainberg B.I., 1967. Koi_Krilgan_kala_ pamyatnik kulturi drevnego Horezma IV v. do n.e.-IV v.n.e. [Koi-Krylgan-Kala: a cultural monument of ancient Khorezm of the IV century BC-IV century AD]. Moscow: Nauka. 466 p. [in Russian].
Tolstov S.P., Zhdanko T.A., Itina M.A., 1963. Raboty Horezmskoi arheologo-etnograficheskoi ekspeditsii AN SSSR v 1958-1961 gg [The works of the Khorezm Archaeological and Ethnographic Expedition of the USSR Academy of Sciences in 1958-1961.]. Moscow. Vyp. 6. P. 67-72. [in Russian].
Utubayev Zh.R., 2013. Pogrebalnie soorujeniya Balandinskogo oazisa [Funerary structures of the Balandinsky oasis]. Kazakstan Respublikasi UGA Khabarshisi [Proceedings of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan]. No3 (289). P. 28-35. [in Russian].
Utubayev Zh.R., Bolelov S.B., Kasenova A.D., 2023. Babiş-mola – stolichnyi gorod epohi antichnosti v nizoväh Syrdäri: stratigrafia, periodizasia, hronologia [Babish-mola is the capital city of the antiquity era in the lower reaches of the Syr Darya: stratigraphy, periodization, chronology]. Stratum Plus. Arheologia i külturnaia antropologia. No3. P. 179-201. [in Russian].
Utubayev Zh., Bolelov S., Kaliyeva Zh., Suyundikova M.K., Kasenova A., 2023. Eksperimentalnye raboty po izgotovleniu keramiki Chirikrabatskoi kultury [Experimental work on the manufacture of ceramics of the Chirikrabat culture]. Povoljskaia arheologia No 3 (45). P. 235-247. [in Russian].
Utubayev Zh.R., Yersariyev A.M., Suyundikova M.K., Kasenova A.D., 2023. Bulandi (Balandi) fortifikaciyasin zertteu natijelerі [The results of the Balanda fortification study]. Turkic Studies Journal. T.5. No 2. P. 49-66. [in Kazakh].
Utubayev Zh.R., Suyundikova M.K., Kasenova A.D., 2020. Babіsh mola 7 kozeshіler eldі mekenіndegі kish idistar [Ceramics settlement of Babish mola 7]. Otan tarihi. Gilimi jurnali No2 (90). P. 157-168. [in Kazakh].
Utubayev Zh.R., Suyundikova M.K., 2021. Babіsh mola kozeshіler eldі mekenіnіn keramikadagi tanba tarіzdі belgіlerі [Symbols resembling marks in the ceramics of Bäbish Mola Közeshiler settlement]. Madeni mura gilimi jurnali [Cultural Heritage Scientific Journal]. No 1 (92). P. 10-20. [in Kazakh].
Utubayev Zh., Suyundikova M.K., 2023. XIX-XX gg. Syrdarianyn tomengı agysyndagy arheologialyq zertteuler [Archaeological research in the lower reaches of the Syr Darya XIX-XX centuries]. Kazakstan Arheologiasy. No 3 (21). P. 48-67. [in Kazakh].
Cetlin Yu.B., 2017. Keramika: ponyatiya i termini istoriko kulturnogo podhoda [Ceramics: concepts and terms of the historical and cultural approach]. Moscow. 2017. IA RAN. P. 81. [in Russian].
Yatsenko S.A., 2001. Tamgi iranoyazychnykh narodov drevnosti i rannego srednevekov’ya [Tamgas of Iranian-speaking peoples of antiquity and early middle ages] Moscow. Vostochnaya literatura «RAN». 190 p. [in Russian].
Жүктеулер
Жарияланды
Дәйексөзді қалай келтіруге болады
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2025 Turkic Studies Journal
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-Коммерциялық емес 4.0 халықаралық лицензиясы.
