«Алтын жарық» көне ұйғыр ескерткіші: ашылуы, зерттелуі  және аудармалары

Дукен Мәсімханұлы; Талдаубек Қадыл; Ертай  Жомарт

doi:10.32523/2664-5157-2025-1-91-107

Авторлар

Дукен Мәсімханұлы Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты https://orcid.org/0000-0003-2986-1499
Талдаубек Қадыл Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты https://orcid.org/0009-0007-3224-9555
Ертай Жомарт Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты https://orcid.org/0009-0000-7906-1866

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-1-91-107

Кілт сөздер:

«Алтын жарық», түркі жазба ескерткіші, көне ұйғыр жазуы, көне аудармалар, ашылу тарихы, зерттеулер, Шығыс және Батыс ғалымдары, С.Малов, Ф. Мюллер, Гэн Шимин, ең жаңа аудармалар

Аннотация

Мақала б.д. X ғасырына жататын көне ұйғыр ескерткіші – «Алтын жарықтың» ашылу тарихын, оның зерттелуін талдауға арналған.
Ескерткіш XIX ғасырдың соңында ашылып, оны орыс, неміс, ағылшын, қытай ғалымдары зерттеді, кейінірек француз, түрік, жапон, швед, қазақ ғалымдары да зерттеу жұмыстарына атсалысты; Шығыс Түркістанға арнайы экспедициялар ұйымдастырылды. Алайда
«Алтын жарық» ескерткішінің тілі, мазмұны, транскрипциясы мен аудармаларына қатысты әлі де «ақтаңдақтар» көп, сондықтан әртүрлі елдердің ғалымдары үшін бұл жәдігерді зерттеу мәселесі
өзекті және сұранысқа ие. Көне ұйғыр жазуымен хатқа түскен бұл мұраның ерте орта ғасырларда қытай, санскрит және басқа да байырғы тілдерге аударылғаны белгілі, сол себепті XIX–XXI ғғ. ғалымдары ескерткіштің түпнұсқасын емес, оның Санкт-Петербург пен Берлинде сақтаулы аударма мәтіндерін пайдаланады. Осыған байланысты зерттеушілер арасында ескерткіштің «Санкт-Петербург нұсқасы» және «Берлин нұсқасы» деген атаулар тараған. Бұл мақалада авторлар көне ұйғыр ескерткішін Шығыс және Батыс ғалымдарының зерттеу тарихын жүйелеуге, жинақтауға, сондай-ақ
оның аудармаларының ерекшеліктеріне назар аударуға тырысады. Осы мақсатта авторлар қытай, орыс, неміс, ағылшын, түрік және басқа да тілдердегі
дереккөздерге сүйеніп, шетелдік ғалымдардың «Алтын жарықты» зерттеуіне қатысты мәліметтерді қорытады, мәтіндерді салыстырмалы талдаудан өткізеді.
Ескерткішті ең алғаш зерттеген орыс және Еуропа ғалымдарының (С. Малов, В. Радлов, Ф. Мюллер, А. Стейн) қосқан үлестеріне көңіл бөлінеді. Мәселен, С. Малов мәтінді тек транскрипциялаумен және аударумен ғана шектелмей, ескерткіштің консонанттық жүйесіндегі дыбыстық айырмашылықтарды анықтады. Ф.Мюллер өз экспедициясының зерттеу нәтижелерін, ескерткіштің транскрипциясын және неміс тіліне аудармасын
С.Маловтан бұрын, 1908 жылы жариялады. Ескерткішті зерттеуде жапон және түрік ғалымдары Р. Арат, В. Эберхар, С. Чағатай мен басқалардың еңбектері маңызды орын алады. Сонымен қатар, мақалада қытайлық түркітанушы Гэн Шиминнің еңбектері, оның жетекшілігімен түркі жазба ескерткіштерін, соның ішінде көне ұйғыр жәдігерлері – «Алтын жарық», «Майтри Симит», «Таң Суанзаң хазіреттің батысқа сапары» сынды мұраларды зерттеумен айналысатын жас ғалымдардың тұтас мектебі қалыптасқандығы ерекше аталып өтеді.
Қазіргі уақытта «Алтын жарық» көптеген Еуропа, шығыс және түркі тілдеріне, соның ішінде қазақ тіліне де аударылған (Ғ. Айдаров және т.б.). Мақала авторлары бұл ескерткішті қытай тілінен қазақ тіліне өздері тарапынан жаңадан аударып жатқаны жөнінде хабардар етеді.

Downloads

Download data is not yet available.

Автор туралы мәлімет

Дукен Мәсімханұлы, Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты

филология ғылымдарының докторы, профессор

Талдаубек Қадыл, Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты

PhD, жетекші ғылыми қызметкер

Ертай Жомарт, Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты

ғылыми қызметкер

Әдебиет

Айдаров Ғ., 1991. Көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі. Алматы: Рауан. 1991.

Әшімхан Т., 2019. Алтын жағалау. Алматы: Арыс, 2019. 168 б.

Бернштам А.Н., 1950. Русская и советская уйгуристика. Изв. АН Каз. ССР, серия

уйгуро-дунганской культуры. 1950, вып. I. 7-8 с.

Гэн Шимин, 1978. Көне ұйғыр тілінің аудармашысы – Сыңқу Сәлі. Мақала. Қытай:

Кітаптарға баға журналы. 1978. -№4. 36 б.

Мәсімханұлы Д., 2023. Шығыс әлемі: аңыз бен шындық. Алматы: ЖШС «литера-М».

б.

Мюллер Ф. В. К., 1922. Uigurica. І. APAW, 1908; Uigurica II. APAW, 1910; Uigurica III. APAW,

Сыламхан Е., 2019. «XXI ғасырдағы ұлттық тарихи сана хәне қоғамның жаңғыруы»

атты республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Астана: 25-ші

Қаңтар. 100-106. бб.

Çağatay Saadet., 1945. Altun Yaruk’tan İki Parça, I. Küü Tav’ın Canlıları Öldürdüğünden

Dolayı Gördüğü Ceza; II. Üç Prensle Aç Pars Hikâyesi ( Prens Mahasatvi), TTK Basımevi,

Ankara 1945, s. 197.

Gulcalı Z., 2012. Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Hikâyesi. Ankara: Türk

Dil Kurumu Yayınları, 2012, 451 s.

Uçar E., 2013. Altun Yaruk Sudur Üzerine Yapılan Çalışmalar Hakkında Açıklamalı Bir

Kaynakça Denemesi. TÜRÜK Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 2013 Yıl: 1,

Sayı: 1. 227-251.

杨蕤. 2015. 回鹘时代：10-13世纪陆上丝绸之路贸易研究. 北京：中国社会科学出版社.

页.

耿世民. 2005. 古突厥文献研究. 北京：民族出版社. 334页.

耿世民.,2006. 关于回鹘文佛教文献和《金光明经》的发现和研究.2006年西域文献学术座

谈会. 北京：中国国家图书馆.

耿世民.,2006. 古代维吾尔文献教程. 北京：民族出版社. 230页.

胡振华.,2016. 想念已故突厥学家耿世民. 北京《金秋》杂志，2016年第2期.

迪拉娜·伊斯拉非尔., 2015. 吐鲁番发现回鹘文佛教新文献研究. 北京：社会科学文献出版社.

页.

杨富学., 2020. 回鹘文献与回鹘文化. 北京：中国社会科学出版社. 320页.

付马., 2019. 丝绸之路上的西州回鹘王朝：9～13世纪中亚东部历史研究. 北京：社会科

学文献出版社. 350页.

张文良., 1996. 金光明經. 中国佛教经典宝藏精选白话版. 北京：中国社会科学出版社.

页.

REFERENCE

Aıdarov G., 1991. Kóne uıǵur jazba eskertkishteriniń tili [The language of ancient Uighur written monuments] Almaty: Raýan. 136 p. [in Kazakh].

Äshimqan T., 2019. Altyn jaǵalaý [Gold Coast]. Almaty: Arys. 168 p. [in Kazakh].

Bernshtam A.N., 1950. Russkaııa i sovetskaııa uıǵurstıka [Russian and Soviet Uyghur studies]. Izv. AN Kaz. SSR, serııa uıǵurodýnganskoı kýltýry. вып. I. P. 7-8. [in Russian].

Geng Shimin, 1978. Kóne uıǵur tiliniń aýdarmashysy – Sygqý Sáli [Sinku Sali, the translator of the ancient Uyghur language]. Maqala. Pekın: Kitaptarǵa baǵa jýrnaly. No4. 36 p. [in Kazakh].

Masimqanuly D., 2023. Shǵys álemi: agyz ben shyndyq [Eastern world: legend and reality]. Almaty: JSHS «lırefa-M». 448 p. [in Kazakh].

Muller F.V.K., 1922. Uigurica. I. APAW, 1908; Uigurica II. APAW, 1910; Uigurica III. APAW. [in Russian].

Silamqhan E., 2019. XXI ǵasyrdaǵy ulttyq tarıqı sana jáne qoǵamnyń jagǵyrýy atty respýblıkalyq ǵylymı-praktıkalyq konferensııa jınaǵy [Materials of the republican scientific- practical conference Revival of national historical consciousness and society in the 21st century]. Astana: 25-shi qagtar. pp. 100-106. [in Kazakh].

Çağatay Saadet , 1945. Altun Yaruk’tan İki Parça, I. [Two Pieces from Altun yaruk, I.]. Küü Tav’ın Canlıları Öldürdüğünden Dolayı Gördüğü Ceza; II. [The Punishment of Küü Tav for Killing Living Things; II.]. Üç Prensle Aç Pars Hikâyesi (Prens Mahasatvi) [The Story of the Hungry Leopard with the Three Princes (Prince Mahasatvi)], Ankara: TTK Basımevi. 197 p. [in Turkish].

Gulsalı Z, 2012. Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Hikâyesi [«Hungry Bars» Story from Old Uyghur Altun Yaruk Sudur]. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 451 p. [in Turkish].

Uçar E., 2013. Altun Yaruk Sudur Üzerine Yapılan Çalışmalar Hakkında Açıklamalı Bir Kaynakça Denemesi [An Annotated Bibliography Attempt on the Studies on Altun yaruk Sudur]. TÜRÜK Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 2013 Yıl: 1, Sayı: 1. P. 227-251. [in Turkish].

Dlına Islafyr, 2015. Turpanda tabylǵan kóne uıǵur býdda jazbalarynyń jańa materıaldaryn zertteý [Research on the New Uighur Buddhist Documents Found in Turpan]. Pekın: Qoǵamdyq ǵylymdar materıaldaryn shiǵarý baspasy. 185 p. [in China].

Geng Shimin, 2005. Kóne túrki ádebı eskertkishterdi zertteý [Research on Ancient Turkic Literature]. Pekın: ulttar baspasy. 334 p. [in China].

Geng Shimin, 2006. Kóne uıǵur býdda jazbalary jáne Altyn jaryqtyń tabylýy men zerttelýi [On the discovery and research of Uighur Buddhist literature and the «Altyn yaruq stra»]. 2006 jylǵy batys óńirdi zertteý ǵylymı jınalysy [2006 Academic Symposium on Western Regions Literature]. Pekın: Qytaı memlekettik kitapqana. [in China].

Geng Shimin, 2006. Kóne uıǵur ádebı materıaldaryn oqytý [Tutorial on Ancient Uyghur Literature]. Pekın: ulttar baspasy. 230 p. [in China].Hý Zhynhua, 2016. Túrkolog Geng Shimindy eske alý [Remembering the late Turkic scholar Geng Shimin]. Pekın: Altyn kúz jýrnaly. No4. 36 p. [in China]

Iań Ruı, 2015. kóne uıǵur daýiri: 10-13 ǵasyrlardaǵy uly qurlyqtaǵy jibek joly saýda-sattyq [The Uighur Era: A Study of Trade on the Silk Road from the 10th to the 13th Century]. Pekın: Qytaı qoǵamdyq ǵylymdar baspasy. 280 p. [in China].

Iań Pucshiýó, 2020. Kóne uıǵur materıaldary jáne kóne uıǵur mádenıetı [Uighur Literature and Uighur Culture]. Pekın: Qytaı qoǵamdyq ǵylymdar baspasy. 320 p. [in China].

Pý Ma, 2019. Jibek jolyndaǵy Batys óńir kóne uıǵur memlekety: 13-19 ǵasyrlardaǵy Ortalyq Azıanyń shiǵysy tarıqı zertteýler [The Western Region Uighur Dynasty on the Silk Road: A Study of Eastern Central Asian History from the 9th to the 13th Century]. Pekın: Qoǵamdyq ǵylymdar materıaldaryn shiǵarý baspasy. 350 p. [in China].

Zhań Üynlıań, 1996. Altyn jaryq: Qytaı býdda klassıkterınıń qazynalarynan tańdamalylary: xalyqtyq nusqasy [Altyn yaruq: A Selection of Chinese Buddhist Classics in Vernacular Chinese]. Pekın: Qytaı qoǵamdyq ǵylymdar baspasy. 272 p. [in China].