Қазақ және қырғыз тілдеріндегі локативтіліктің берілу  тәсілдері

Ласло Кароли; Айсулу Искакова

doi:10.32523/2664-5157-2025-1-146-162

Авторлар

Ласло Кароли Уппсала университеті https://orcid.org/0000-0001-7723-1171
Айсулу Искакова Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті https://orcid.org/0009-0004-5086-2191

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-1-146-162

Кілт сөздер:

ономасиологиялық бағыт, ұғымдық категориялар, функционалды семантикалық өріс, локативтілік, ядро, периферия, тілдік бірліктер, дүниетаным, қазақ тілі, қырғыз тілі

Аннотация

Мақала қазақ және қырғыз тілдеріндегі локативтіліктің функционалды-семантикалық өрісін (ФСӨ) талдауға арналған. Функционалды лингвис-тиканы түркі тіл біліміндегі жаңа бағыттағы зерттеулер деуге болады, өйткені функционалды грамматикаға
қатысты еңбектер XX ғасырдың соңынан бастап қана шыға бастады.
Қырғыз тілінде де бұл бағыттағы ғылыми зерттеулер жоқтың қасы.
Кеңістік мағынасын білдіретін тілдік бірліктер осы уақытқа дейін лингвистиканың әртүрлі салаларында жеке қарастырылғанымен, түркітануда бұл мәселе арнайы зерттеу нысаны ретінде қарас тырылмады.
Мақала теориялық және практикалық бөлімдерден тұрады. Теориялық бөлімде функционалды талдаудың негізгі ұғымдарына тоқталады. Атап айтқанда, жүйелі-құрылымдық бағыт пен функционалды бағыт арасындағы айырмашылық айқындалды, тілден тыс саналатын ұғымдық категория функционалды әдістеменің теориялық негізі ретінде қарастырылды, функционалды-семантикалық өріс пен оның құрылымы, ядро, периферия сияқты негізгі терминдерге анықтама беріледі. Практи-калық бөлімде жиналған материалдар пайдаланылып, қазақ-қырғыз тілдеріндегі локативтіліктің ФСӨ-і анықталады. Зерттеу барысында қазақ қырғыз тілдеріндегі локативтіліктің ФСӨ-нің ұғымдық негізін кеңістік мағынасы құрайтыны белгілі болды. Жоғарыда аталған тілдердегі фактологиялық деректерді талдау нәтижесі кеңістік мағынасы морфологиялық және лексикалық бірліктерде айқын көрінетінін көрсетті, сол себепті локативтіліктің ядросы поли центрлі деген тұжырым жасалды. Ядроның морфологиялық бірліктеріне зат есімнің септік категориясы (барыс, жатыс, шығыс септіктері), көмекші есімдер, үстеу, сұрау, сілтеу есімдіктері және етістік жатады. Ал ядроның лексикалық көрсеткіштері ретінде географиялық терминдер, топонимдер, әртүрлі нысан атаулары мен кеңістіктікті білдіретін дәстүрлі өлшем бірліктері қарастырылды. Ядрода локативтілік нақты көрінсе, периферияда кеңістік мағынасы көмескілене түседі. Периферия қазақ және қырғыз тілдерінде тұрақты тіркестермен және синтаксистік бірліктермен (сөз тіркестері және сөйлеммен) беріледі.
Қазақ-қырғыз тілдеріндегі локативтіліктің ФСӨ-нің ұғымдық базасы ортақ, өрістердің құрылымы мен локативтілікті білдіретін тілдік бірліктері ұқсас. Алайда әр халықтың танымы мен мәдени ерекшеліктеріне байланысты, семантикалық узуалды семаларда айырмашылықтар бар. Бұл айырмашылықтар дәстүрлі өлшем бірліктері мен тұрақты тіркестерде айқын байқалады. Мәселен, локативтілікті білдіретін фразеологизмдердің мағыналары кейде жақын болғанымен, әр тілде әртүрлі контексте қолданылады.
Зерттеу нәтижелері қазақ және қырғыз тілдеріндегі локативтіліктің ФСӨ-ін анықтауға мүмкіндік берді және бұл мәселеде қос тілдің құрылымы мен тілдік бірліктерінің ұқсастығы, айырмашылықтары көрсетіліп, түркі тілдерінің функционалды семантикалық жүйелеріндегі бірқатар тұжырымдарды анықтауға жол ашты.

Автор туралы мәлімет

Ласло Кароли, Уппсала университеті

PhD, түркі тілдері кафедрасының профессоры

Айсулу Искакова, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

докторант

Әдебиет

Ахметжанова З.К., 1989. Функционально-семантические поля русского и казахского языков. Алма-Ата: Наука. 108 c.

Бондарко А.В., 1996. Теория функциональной грамматики. Локативность. Бытийность. Посессивность. Обусловленность. Наука. 229 с.

Бондарко А. В., 2001. Основы функциональной грамматики: языковая интепретация и идеи времени. Санкт-Петербург: Изд-во С. -Петерб. Ун-та. 257 с.

Бондарко А.В., 2001. Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии. 2-е изд. Москва: Эдиториал УРСС. 208 с.

Бондарко А.В., 2005. Проблемы функциональной грамматики. Полевые структуры. Санкт-Петербург: Наука. 478 с.

Боровикова Н.А., 1989. Полевые структуры в системе языка. Воронеж: Изд-во Воронежского ун-та. 197 с.

Гухман М.М., 1971. Единицы анализа словоизменительной системы и понятие поля // Фонетика. Грамматика. Москва. C. 163-170.

Есенберлин І., 2014. Көшпенділер. Алматы: Көшпенділер. 892 б.

Жолшаева М.С., 2016. Қазақ тілі: функционалды грамматика. Алматы: «Print Word» баспасы. 137 б.

Касымбеков Т., 2018. «Сынган кылыч». Тарыхый роман. «Окурмандын китеп текчеси» сериясы: 39-том. Б.: «Турар». 692 б.

Кубрякова Е.С., 1997. Язык пространства и пространство языка (к постановке вопроса) // Известия РАН. Серия литературы и языка. Т. 56. № 3. С. 22-31.

Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі, 2011. Энциклопедия. 1-том. – Алматы: DPS. 738 б.

Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 2-том. 2011. Алматы. 744 б.

Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, 1966. Алматы: Қазақ ССР-ның «Ғылым» баспасы. 240 б.

Лингвистический энциклопедический словарь, 1990. Москва: Советская энциклопедия. 673 с.

Мещанинов И.И., 1945.Члены предложения и части речи. Москва: Ленинград. 140 с.

Сарсеке Г., 2011. Қазақ тілінің функциональды грамматикасы. Павлодар: ПМПИ баспасы. 187 б.

Шаймердинова Н.Г., 2002. Средства выражения времени в русском и казахском языках (функциональный аспект). Астана. 140 c.

Шаймердинова Н.Г., 2019. «Киргизско-русский словарь» (1987): культурные и языковые экспликации. Turkic Studies Journal. 1 (T. 1). 2019. P. 73-88.

Ярцева В.Н., 1985. Проблемы функциональной грамматики. Москва: Наука. 198 с.

REFERENCE

Ahmetzhanova Z.K., 1989. Funkcional’no-semanticheskie polja russkogo i kazahskogo jazykov [Functional-semantic fields of the Russian and Kazakh languages]. Alma-Ata: Nauka. 108 p. [in Russian].

Bondarko A.V., 1996. Teoriya funkcional’noj grammatiki. Lokativnost’. Bytijnost’. Posessivnost’. Obuslovlennost’ [Theory of Functional Grammar. Locativity. Existence. Possessivity. Conditionality]. Nauka. 229 p. [in Russian].

Bondarko A. V., 2001. Osnovy funkcional’noj grammatiki: yazykovaya intepretaciya i idei vremeni [Foundations of Functional Grammar: Linguistic Interpretation and Concepts of Time]. Sankt-Peterburg: Izd-vo S. -Peterb. Un-ta. 257 p. [in Russian].

Bondarko A.V., 2001. Principy funkcional’noj grammatiki i voprosy aspektologii [Principles of Functional Grammar and Issues of Aspectology]. 2-nd ed. Moskva: Editorial URSS. 208 p. [in Russian].

Bondarko A.V., 2005. Problemy funkcional’noj grammatiki. Polevye struktury [Problems of Functional Grammar. Field Structures]. Sankt-Peterburg: Nauka. 478 p. [in Russian].

Borovikova N.A., 1989. Polevye struktury v sisteme yazyka [Field Structures in the System of Language]. Voronezh: Izd-vo Voronezhskogo un-ta. 197 p. [in Russian].

Guhman M.M., 1971. Edinicy analiza slovoizmenitel’noj sistemy i ponyatie polya. Fonetika. Grammatika [Units of Analysis of the Inflectional System and the Concept of Field. Phonetics. Grammar]. Moskva. P. 163-170. [in Russian].

Esenberlin I., 2014. Koshpendiler [Nomads]. Almaty: Koshpendiler. 892, [3] p. [in Kazakh]

Zholshаeva M.S., 2016. Kazak tіlі: funkcionaldy grammatika [Kazakh language: functional grammar]. Almaty: «Print Word» baspasy. 137 p. [in Kazakh]

Kasymbekov T., 2018. «Syngan kylych [Broken Sword]». Taryhyj roman. «Okurmandyn kitep tekchesi» seriyasy: 39-tom. B.: «Turar». 692 p. [in Kyrgyz]

Kubryakova E.S., 1997. Yazyk prostranstva i prostranstvo yazyka (k postanovke voprosa) [Language of Space and Space of Language]. Izvestiya RAN. Seriya literatury i yazyka. T. 56. No 3. P. 22-31. [in Russian].

Kazaktyn etnografıalyk kategorıalar, ugymdar men ataularynyn dasturli jujesi [The traditional system of Kazakh ethnographic categories, concepts and names], 2011. Enciklopediya. 1-tom. Almaty: DPS. 738 p. [in Kazakh].

Kazak adebi tilinin sozdigi [Dictionary of the Kazakh literary language]. On bes tomdyk [In fifteen volumes]. 2-tom. 2011. Almaty. 744 p. [in Kazakh].

Kazak tilinin kyskasha etimologiyalyk sozdigi [A short etymological dictionary of the Kazakh language], 1966. Almaty: Kazak SSR-nyn «Gylym» baspasy. 240 p. [in Kazakh].

Lingvisticheskij enciklopedicheskij slovar’ [Linguistic Encyclopedic Dictionary], 1990. Moskva: Sovetskaya enciklopediya. 673 p. [in Russian].

Meshchaninov I.I., 1945.Chleny predlozheniya i chasti rechi rechi [Members of the sentence and parts of speech]. Moskva: Leningrad. 140 p. [in Russian].

Sarseke C., 2011. Kazak tilinin funkcional’dy grammatikasy [Functional grammar of the Kazakh language]. Pavlodar: PMPI baspasy. 187 p. [in Kazakh].

Shajmerdinova N.G., 2002. Sredstva vyrazheniya vremeni v russkom i kazahskom yazykah (funkcionalnyj aspekt) [Means of expressing time in Russian and Kazakh languages (functional aspect).]. Astana. 140 p. [in Russian].

Shajmerdinova N.G., 2019. «Kirgizsko-russkіj slovar’» (1987): kul’turnye i jazykovye jeksplikacii [«Kirghiz-Russian Dictionary» (1987): Cultural and Linguistic Explications]. Turkic Studies Journal. 1 (T. 1). 2019. P. 73-88. [in Russian].

Yarceva V.N., 1985. Problemy funkcionalnoj grammatiki [Problems of functional grammar]. Nauka.198 p. [in Russian].