Қазақ және қырғыз тілдеріндегі локативтіліктің берілу тәсілдері
Қаралымдар: 27 / PDF жүктеулері: 10
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-1-146-162Кілт сөздер:
ономасиологиялық бағыт, ұғымдық категориялар, функционалды семантикалық өріс, локативтілік, ядро, периферия, тілдік бірліктер, дүниетаным, қазақ тілі, қырғыз тіліАннотация
Мақала қазақ және қырғыз тілдеріндегі локативтіліктің функционалды-семантикалық өрісін (ФСӨ) талдауға арналған. Функционалды лингвис-тиканы түркі тіл біліміндегі жаңа бағыттағы зерттеулер деуге болады, өйткені функционалды грамматикаға
қатысты еңбектер XX ғасырдың соңынан бастап қана шыға бастады.
Қырғыз тілінде де бұл бағыттағы ғылыми зерттеулер жоқтың қасы.
Кеңістік мағынасын білдіретін тілдік бірліктер осы уақытқа дейін лингвистиканың әртүрлі салаларында жеке қарастырылғанымен, түркітануда бұл мәселе арнайы зерттеу нысаны ретінде қарас тырылмады.
Мақала теориялық және практикалық бөлімдерден тұрады. Теориялық бөлімде функционалды талдаудың негізгі ұғымдарына тоқталады. Атап айтқанда, жүйелі-құрылымдық бағыт пен функционалды бағыт арасындағы айырмашылық айқындалды, тілден тыс саналатын ұғымдық категория функционалды әдістеменің теориялық негізі ретінде қарастырылды, функционалды-семантикалық өріс пен оның құрылымы, ядро, периферия сияқты негізгі терминдерге анықтама беріледі. Практи-калық бөлімде жиналған материалдар пайдаланылып, қазақ-қырғыз тілдеріндегі локативтіліктің ФСӨ-і анықталады. Зерттеу барысында қазақ қырғыз тілдеріндегі локативтіліктің ФСӨ-нің ұғымдық негізін кеңістік мағынасы құрайтыны белгілі болды. Жоғарыда аталған тілдердегі фактологиялық деректерді талдау нәтижесі кеңістік мағынасы морфологиялық және лексикалық бірліктерде айқын көрінетінін көрсетті, сол себепті локативтіліктің ядросы поли центрлі деген тұжырым жасалды. Ядроның морфологиялық бірліктеріне зат есімнің септік категориясы (барыс, жатыс, шығыс септіктері), көмекші есімдер, үстеу, сұрау, сілтеу есімдіктері және етістік жатады. Ал ядроның лексикалық көрсеткіштері ретінде географиялық терминдер, топонимдер, әртүрлі нысан атаулары мен кеңістіктікті білдіретін дәстүрлі өлшем бірліктері қарастырылды. Ядрода локативтілік нақты көрінсе, периферияда кеңістік мағынасы көмескілене түседі. Периферия қазақ және қырғыз тілдерінде тұрақты тіркестермен және синтаксистік бірліктермен (сөз тіркестері және сөйлеммен) беріледі.
Қазақ-қырғыз тілдеріндегі локативтіліктің ФСӨ-нің ұғымдық базасы ортақ, өрістердің құрылымы мен локативтілікті білдіретін тілдік бірліктері ұқсас. Алайда әр халықтың танымы мен мәдени ерекшеліктеріне байланысты, семантикалық узуалды семаларда айырмашылықтар бар. Бұл айырмашылықтар дәстүрлі өлшем бірліктері мен тұрақты тіркестерде айқын байқалады. Мәселен, локативтілікті білдіретін фразеологизмдердің мағыналары кейде жақын болғанымен, әр тілде әртүрлі контексте қолданылады.
Зерттеу нәтижелері қазақ және қырғыз тілдеріндегі локативтіліктің ФСӨ-ін анықтауға мүмкіндік берді және бұл мәселеде қос тілдің құрылымы мен тілдік бірліктерінің ұқсастығы, айырмашылықтары көрсетіліп, түркі тілдерінің функционалды семантикалық жүйелеріндегі бірқатар тұжырымдарды анықтауға жол ашты.
Әдебиет
Ахметжанова З.К., 1989. Функционально-семантические поля русского и казахского
языков. Алма-Ата: Наука. 108 c.
Бондарко А.В., 1996.
Теория функциональной грамматики. Локативность.
Бытийность. Посессивность. Обусловленность. Наука. 229 с.
Бондарко А. В., 2001. Основы функциональной грамматики: языковая интепретация
и идеи времени. Санкт-Петербург: Изд-во С. -Петерб. Ун-та. 257 с.
Бондарко А.В., 2001. Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии.
-е изд. Москва: Эдиториал УРСС. 208 с.
Бондарко А.В., 2005. Проблемы функциональной грамматики. Полевые структуры.
Санкт-Петербург: Наука. 478 с.
Боровикова Н.А., 1989. Полевые структуры в системе языка. Воронеж: Изд-во
Воронежского ун-та. 197 с.
Гухман М.М., 1971. Единицы анализа словоизменительной системы и понятие поля
// Фонетика. Грамматика. Москва. C. 163-170.
Есенберлин І., 2014. Көшпенділер. Алматы: Көшпенділер. 892 б.
Жолшаева М.С., 2016. Қазақ тілі: функционалды грамматика. Алматы: «Print Word»
баспасы. 137 б.
Касымбеков Т., 2018. «Сынган кылыч». Тарыхый роман. «Окурмандын китеп текчеси»
сериясы: 39-том. Б.: «Турар». 692 б.
Кубрякова Е.С., 1997. Язык пространства и пространство языка (к постановке вопроса)
// Известия РАН. Серия литературы и языка. Т. 56. № 3. С. 22-31.
Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі,
Энциклопедия. 1-том. – Алматы: DPS. 738 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 2-том. 2011. Алматы. 744 б.
Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, 1966. Алматы: Қазақ ССР-ның «Ғылым»
баспасы. 240 б.
Лингвистический энциклопедический словарь, 1990. Москва: Советская энциклопедия.
с.
Мещанинов И.И., 1945.Члены предложения и части речи. Москва: Ленинград. 140 с.
Сарсеке Г., 2011. Қазақ тілінің функциональды грамматикасы. Павлодар: ПМПИ баспасы.
б.
Шаймердинова Н.Г., 2002. Средства выражения времени в русском и казахском
языках (функциональный аспект). Астана. 140 c.
Шаймердинова Н.Г., 2019. «Киргизско-русский словарь» (1987): культурные и
языковые экспликации. Turkic Studies Journal. 1 (T. 1). 2019. P. 73-88. DOI: https://doi.org/10.32523/tsj.01-2019/5-5
Ярцева В.Н., 1985. Проблемы функциональной грамматики. Москва: Наука. 198 с.
Жүктеулер
Жарияланды
Дәйексөзді қалай келтіруге болады
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2025 Turkic Studies Journal
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-Коммерциялық емес 4.0 халықаралық лицензиясы.
