Қадыр Әлі бектің J̌āmiʿ at-Tawārīχ еңбегіндегі есім негізді етістікті деривациясы
Қаралымдар: 44 / PDF жүктеулері: 25
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-4-168-190Кілт сөздер:
есім негізді етістікті деривация, етістіктің жақтық тұлғасы, Қадыр Әлі бек, Орталық Азияның түркі әдеби тілі, J̌āmiʿ at-Tawārīχ, «Шежірелер жинағы», ЖинақАннотация
J̌āmiʿ at-Tawārīχ «Шежірелер жинағы» – Қадыр Әлі бектің 1602 жылы жазылған тарихи шығармасы. Шығарманың түпнұсқасы Қасымов хандығы (1452–1681) аумағында жазылу ықтималдығы жоғары деп саналады. J̌āmiʿ at-Tawārīχ Орта Азияда кең таралған әдеби түркі тілінде тамамдалған. Қазіргі уақытта осы еңбектің екі толық тізімі (Санкт Петербург қолжазбасы
мен Қазан қолжазбасы) бар. Біреуі Санкт Петербургте және екіншісі Қазанда сақталған. Бүгінгі күнге дейін бұл екі қолжазбадан басқа кем дегенде «Шежірелер жинағының» үш үзіндісі
(Қышғары ауылынан табылған үзіндісі, бірінші Лондон қолжазбасы және екінші Лондон
қолжазбасы) белгілі. Бұл мақалада Санкт-Петербург қолжазбасының материалы негізінде есім негізді етістікті деривацияның мысалдары қарастырылды. Бұл талдау «Шежірелер жинағындағы» етістік морфологияны кеңірек зерттеудің бір бөлігі болып табылды. Есім негізді етістікті деривация – жұрнақпен аяқталатын есім негізді түбірден, яғни зат есім, сын есім немесе есімдіктен жасалған туынды (екінші таңбаның жасалуын білдіретін) түбір арқылы көрсетілген синтетикалық үдеріс. Бұл үдеріс бастапқы есім негізді мағынасы нәтижесінде жаңа етістіктер жасауға мүмкіндік береді. Зерттелген корпуста келесі есім негізді етістіктерге қосылған туынды жұрнақтары расталды: {+lA }, {+A }, {+I-}, {+(A)l-}, {+(A)y-}, {+(A)r-}, {+dA }, {+(I)K-}, {+KAr}, {+(U)(r)ka-}. Сонымен қатар, {+I-} есім негізді вербализатор қолданғанда z r-ге ауыстырылған z ~ r ежелгі сәйкестіктің мысалы табылды.
Әдебиет
Алимов Р., 2016. О двух новых списках сочинения Кадыр Али-бека // Российская тюркология. №2(15). C. 40–48.
Алимов Р., 2018. Некоторые заметки относительно Кадыр Али-бека и его сочинения «Джами ат-Таварих» // Материалы второй научной конференции средневековой истории Дешт-и Кыпчака. Павлодар: ТОО НПФ «ЭКО». C. 251–258.
Алимов Р., 2022. Кадыр Али-бек. Джами ат-таварих. Факсимиле рукописи. Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ. 544 с.
Беляков А., 2019. Ураз-Мухаммед ибн Ондан и Ишиней Карамышев сын Мусаитов. Опыт совместной биографии. Алматы: ABDI.
Березин И.Н., 1851. Татарский летописец, Современник Бориса Федоровича Годунова // Москвитянин, №24. Кн. 2. C. 543–554.
Березин И., 1854. Библиотека восточных историков. Сборник летописей. Татарский текст с русским предисловием. Т.2. Ч.I. Казань: Типография Губернского правления.
Валиханов Ш., 1961. Собрание сочинений в пяти томах. Т. 1. Алма-Ата: Издательство Академии наук Казахской ССР. 777 с.
Валиханов Ш., 1962. Собрание сочинений в пяти томах. Т. 2. Алма-Ата: Издательство Академии наук Казахской ССР. 769 с.
Валиханов Ш., 1964. Собрание сочинений в пяти томах. Т. 3. Алма-Ата: Издательство Академии наук Казахской ССР. 663 с.
Валиханов Ш., 1968. Собрание сочинений в пяти томах. Т. 4. Алма-Ата: Издательство Академии наук Казахской ССР. 782 с.
Валиханов Ш., 1972. Собрание сочинений в пяти томах. Т. 5. Алма-Ата: Издательство Академии наук Казахской ССР. 141 с.
Вельяминов-Зернов В.В., 1864. Исследование о касимовских царях и царевичах. Ч. II. Санкт-Петербург: Типография императорской академии наук. 498 с.
Миргалеев И., (ред.) 2023. Золотоордынское Обозрение. Т. 11, №2.
Нагаминэ Х., 2019. Еще раз о сочинении Кадыр-Али-бека («Джами ат-таварих/Сборник летописей») //Золотоордынское обозрение. Т. 7, №1. С. 115–130. DOI: https://doi.org/10.22378/2313-6197.2019-7-1.115-130
Рахим А., 1927 [2008]. О новом списке татарского исторического сочинения XVII века // Гали
Рәхим. Тарихи-документаль, әдәби һәм биографик жыентык. Казан: Жиен. С. 193–213.
Рахим А., 1930 [2008]. Новые списки татарских летописей // Гали Рәхим. Тарихи документаль, әдәби һәм биографик жыентык. Казан: Жиен. С. 125–192.
RD/Смирнова = Рашид ад-Дин, 1952. Сборник летописей. Том I. Книга вторая. Перевод с персидского О.И.Смирновой. Москва – Ленинград: Издательство Академии наук СССР. 315 с.
Сыздыкова Р.Г., 1989. Язык «Жамиʿ ат-Тауарих» Жалаири. Алма-Ата: Наука. 243 с.
Сыздықова Р.Г., Қойгелдиев, 1991. М. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы. – Алматы: «Қазақ университеті». 272 б.
TRS = Татарско-русский словарь. 1966. Словарь составлен научными сотрудниками Казанского института языка, литературы и истории Академии наук СССР и группой внештатных сотрудников. Москва: Советская энциклопедия.
Усманов М.А., 1972. Татарские исторические источники XVII-XVIII вв. Казань: Советская энциклопедия.
Фазылов Е., Зияева М.Т., 1978. Изысканный дар тюркскому языку (Грамматический трактат XIV века на арабском языке). Ташкент: Фан.
Хисамиева З.А., 2022. Язык дастанов Кадыр Али-бека. Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ. 244 с.
Юдахин К.К., 1985. Киргизско-русский словарь. Фрунзе: Советская энциклопедия.
Alimov R., 2015. Kadir Ali bek’in Cāmiʿ at-Tavārīḫ’i ve bu eserin Londra (I) nüshası. In: Kafadar, C. & Tekin, G.A. (eds.) Çekirge Budu – Festschrift in honor of Robert Dankoff. Jornal of Turkish Studies 44. Harvard University: Department of Near Eastern Languages and Civilizations. P. 61–83.
Atalay B., 1945. Ettuhret-üz-zekiyye fil-lûgat-it-Türkiyye. İstanbul: TDK.
Boeschoten H., 2023. A dictionary of Early Middle Turkic. Leiden & Boston: Brill. DOI: https://doi.org/10.1163/9789004525191
Clauson G. Sir, 1972. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
Danka B., 2019. The ‘Pagan’ Oguz-nāme. A philological and linguistic analysis (Turcologica 113). Wiesbaden: Harrassowitz. DOI: https://doi.org/10.2307/j.ctvrnfqtd
Danka B., 2020. A misunderstood passage of Qādir ʿAli-beg J̌ālāyrī’s J̌āmī at-Tawārīχ. In: Zimonyi, I. (ed.): OTTOMANS –CRIMEA – JOCHIDS. Studies in Hornour of Mária Ivanics. Szeged: University of Szeged. P.71– 80.
Erdal M., 1991. Old Turkic word formation I–II. Wiesbaden: Harrassowitz.
Erdal M., 2004. A grammar of Old Turkic. Leiden: Brill. DOI: https://doi.org/10.1163/9789047403968
Ivanics M., 2022. The khan’s inauguration ceremony among the Mongols and Turks. In: Kellner
Heinkele, B., Fodor, P. (eds.) Archivum Ottomanicum 39. Wiesbaden: Harrassowitz. P. 125–149.
Johanson L. & Robbeets M., 2010. Introduction. In: Johanson, L. & Robbeets, M. (eds.) Transeurasian verbal morphology in a comparative perspective: genealogy, contact, chance (Turcologica 78). Wiesbaden: Harrassowitz. P. 1–5.
Johanson L., 2020. The classification of the Turkic languages. In: Robbeets, M., Savelyev, A. (eds.) The Oxford Guide to Transeurasian Languages. Oxford: University Press. P. 105–114. DOI: https://doi.org/10.1093/oso/9780198804628.003.0009
Johanson L., 2021. Turkic. Cambridge: Cambridge University Press. DOI: https://doi.org/10.1017/9781139016704
Kempf B., 2013. Studies in Mongolic historical morphology: verb formation in the Secret History of the Mongols (Turcologica 95). Wiesbaden: Harrassowitz.
Nugteren H., Korpershoek M., 2007. The Oghuz verbalizer +(A)l and its classificatory implications. Turkic languages 11. P. 59–81.
Poppe N., 1954 [2006]. Grammar of written Mongolian (5th unrevised printing). Wiesbaden: Harrassowitz.
Rachewiltz I. de, 2004. The secret history of the Mongols. A Mongolian epic chronicle of the thirteenth century. Translated with a historical and philological commentary by Igor de Rachewiltz. Leiben & Boston: Brill. DOI: https://doi.org/10.1163/9789047412410
RD/Thackston = Thackston W. M., 1998. Rashiduddin Fazlullah, Jamiʿu’t-tawarikh. Compendium of chronicles. A history of the Mongols. Part one. (Sources of oriental languages & literature series.
Central Asian sources IV.) Cambridge, MA: Harvard University. Department of Near Eastern Languages and Civilizations.
Róna-Tas A. & Berta Á., 2011. WOT Turkic loanwords in Hungarian. Part I–II. Wiesbaden: Harrassowitz.
Vér M., 2019. Old Uyghur documents concerning the postal system of the Mongol Empire [Berliner Turfantexte XLIII]. Turnhout: Brepols. DOI: https://doi.org/10.13173/TL/2019/2/192
