Көшпелі қазақ қоғамындағы әдеттік-құқықтық қатынас пен іс-тәжірибенің антропологиясы (XVIII-XIX ғ. 60-жылдары)
Қаралымдар: 82 / PDF жүктеулері: 66
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-2-23-56Кілт сөздер:
«Жеті Жарғы», «Жүгініс», «Билер кеңесі», би, әдеттік құқық, әдет құқықтық ұстаным, бидің билігі, билік жүргізу, даугер, жауапкерАннотация
Мақалада дәстүрлі қазақы ортада шамамен XIX ғ. 60-жылдарының аяғына
дейін сақталған ежелгі әдеттік-құқықтық ұстанымдар мен институттар, соның
ішінде сот ісін жүргізудің дәстүрлі тәртібі мен реті зерттеледі. Ресей империясы
әкімшілік құрылымының отарлық реформаларының нәтижесінде осы уақыттан
кейін қазақ социумының ежелгі әкімшілік-билік жүйесі, соның ішінде әдеттік
құқықтық ұстанымдар мен институттар іс жүзінде «жұтылып» кетті. Шамамен
аталмыш ғасырдың 60-жылдарының соңынан бастап және одан әрі Ресей әкімшілігі
тарапынан «қолдан жасалған» «жаңа билердің» билігі және империяның отарлау
идеологиясы мен іс-тәжірибесінің тегеурінді ықпалымен «жетілдірілген» әдеттік
құқықтың нормалар зерттеуде қарастырылмайды. Мақалада жүгініс және билер
кеңесі сынды қазақтың дәстүрлі сот жүйесінің ұйымдық формалары және осы
институттардың әрқайсысы арқылы сот үрдісінің ұйымдастырылуы мен жүргізілу
барысы зерттеледі. Әрбір дәстүрлі сот ісін ұйымдастыру мен жүргізу үрдісі көрнекті билердің іс-тәжірибесіне сүйенеді. Мұндай билердің сан ұрпақтары арқылы жеткен бұл іс-тәжірибенің көшпелі қоғамының тіршілігіндегі орны мен
рөлі өлшеусіз болды. Бидің билігі барысында функциясы ұдайы «іске қосылып»
отыратын «билік жүргізу», «би», «төбе би», «ара би», «айыпкер», «даугер»,
«қамшы тастау», «жасауыл», «куәгер», «айғақ», «жан беру», «жанға ұстанған»,
«кепілдікке жүру», «салауат айту» және осы сынды тағы басқа да субъектілер мен
құқықтық категориялар және әдіс-тәсілдерді осы үрдістің құқықтық кеңістігінің
жүйелілігін қамтамасыз ететін институционалдық тораптар ретінде қарастыруға болады. Олардың арасындағы функционалдық байланыстар әдеттік-құқықтық катынастарының мәдени антропологиялық болмысын білдіреді.
Әдебиет
Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы, 1995. Екінші том. Өлеңдер мен
аудармалар. Поэмалар. Қара сөздер. Алматы: Жазушы. 384 б.
Абайдың өмірбаяны мен шығармашылығы туралы түпнұсқа қолжазбалар (Қазақстан
Республикасы Мемлекеттік орталық музейі қорынан), 2020. Ғылыми инвентарлық каталог.
«Ахат Шәкәрімұлы Құдайбердиевтің қолжазбасы»; «Мүсірәлі ақсақалдың айтуынша». 2-кітап /
Бас ред. және алғысөз авторы Нұрсан Әлімбай. Алматы: Интеллсервис. 560 б.
Алимбай Н., 2009. Кочевая община казахов: проблемы этносоциологической реконструкции
// Известия Российского государственного педагогического университета имени А.И. Герцена.
№ 96. С. 317-326.
Алимбай Н., 2020. Семипоколенная экзогамная структура «Жеті ата» как община-социум (к
проблеме совпадения рода и общины у казахов-кочевников) // Turkic Studies Journal. Vol. 2. №
С. 7-26.
Алимбай Н., Смагулов Б.К., 2021. Вклад российских исследователей в сбор и изучение
материалов по обычному праву казахов (конец XVIII – начало XX вв.) // Былые годы. № 16 (1).
С. 85-96.
Апполова Н.Г., 1948. Присоединение Казахстана к России. Алма-Ата: Изд-во АН КазССР. 254 с.
Аристов Н.А., 1894. Опыт выяснения этнического состава киргиз-казаков Большой орды
и каракиргизов на основании родословных сказаний и сведений о существующих родовых
делениях и о родовых тамгах, а также исторических данных и начинающихся антропологических
исследований // Живая старина. СПб. Вып. III-IV. С. 391-486.
Аристов Н.А., 1896. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и
сведения об их численности // Живая старина. СПб. Вып. III-IV. С. 277-456.
Ахметова Н.С., 1997. Обычное право казахов в XVIII и первой половине XIX века. Алматы:
Қазақ университеті. 216 с.
Әлімбай Н., 2017. Әдеттік құқық // Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен
атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. T. 1. А-Б. Алматы: Алем Даму Интеграция. Б. 394
Әлімбай Н., 2017. Жеті Жарғы // Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен
атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. T. 2. Г-З. Алматы: Алем Даму Интеграция. Б. 504-522.
Байжанов С., 2005. Бізге жеткен «Жеті Жарғы» // Қазақтың Ата заңдары. Құжаттар, деректер
және зерттеулер. Он томдық. T. IV. Алматы: «Жеті Жарғы» ЖШС. Б. 243-244.
Баллюзек Л.Ф., 1873. Народные обычаи, имевшие, а отчасти и ныне имеющие, в малой
киргизской орде силу закона // Туркестанский сборник. Т. 76. СПб.: Тип. министерства путей
сообщения. С. 45-167.
Броневский С.Б., 1830. Записки о киргиз-кайсаках Средней орды // Отечественные записки.
С. 70-285.
Валиханов Ч.Ч., 1985. Записка о судебной реформе // Собрание сочинений в пяти томах.
Алма-Ата: Главн. ред. каз. совет. энциклопедии. Т. 4. С. 77-104.
Гавердовский Я.П., 2007. Обозрение Киргиз-Кайсакской степи или Описание страны и народа
киргиз-кайсакского. Ч. 2 // История Казахстана в русских источниках ХVI–ХХ веков. Первые
историко-этнографические описания казахских земель. Первая половина ХІХ века. V том / Сост.
И.В. Ерофеева, Б.Т. Жанаев. Алматы: Дайк-Пресс. С. 388-391.
Готовицкий М., 1885. Значение и обряд присяги у киргиз // Юридический вестник. № 5. С.
-194.
Гродеков Н.И., 1889. Киргизы и Каракиргизы Сыр-Дарьинской области. Т. 1. Юридический
быт. Ташкент. 298 с.
Гурлянд Я.И., 1904. Степное законодательство с древнейших времен по 17 столетие. Казань:
Лито-типогр. Императорского университета. 112 с.
Добросмыслов А.И., 1904. Суд у киргиз Тургайской области в XVIII и XIX веках. Казань. 105 с.
Добросмыслов А.И., 1912. Ташкент в прошлом и настоящем. Исторический очерк. Ташкент:
Эл.-паров. типо-литъ. 520 с.
Ерофеева И.В., 1996. Комментарии // Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз
кайсацких орд и степей. Алматы: Санат. С. 429-530.
Загряжский Г., 1876. Юридические обычаи киргиз и о народном суде у кочевого населения
Туркестанского края, по обычному праву (заң) // Материалы для статистики Туркестанского
края. Ежегодник. Вып. IV. СПб. С. 151-202.
Зиманов С.З., 1958. Общественный строй казахов первой половины XIX в. Алма-Ата: Изд-во
АН КазССР. 296 с.
Зиманов С.З., 1960. Политический строй Казахстана конца XVIII и первой половины XIX
веков. Алма-Ата: Изд-во АН КазССР. 296 с.
Зиманов С.З., 2008. Казахский суд биев – уникальная судебная система. Алматы: Атамұра.
с.
Зиманов С., Осеров Н., 2005. «Жеті Жарғы» – қазақ заңдарының жиыны // Қазақтың ата
заңдары: құжаттар, деректер және зерттеулер. T. 4. Алматы: Жеті жарғы. Б. 286-300.
Изразцов Н., 1897. Обычное право («адат») киргизов Семиреченской области. Семейные
союзы // ЭО. № 3. С. 67-94.
Изразцов Н., 1897. Обычное право («адат») киргизов Семиреченской области. Союз родителей
и детей // ЭО. № 4. С. 1-36.
Кенжалиев З.Ж., 1997. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет (теориялық
мәселелері тарихи тағылымы). Алматы: Жеті Жарғы. 192 б.
Кляшторный С.Г., Султанов Т.И., 1992. Казахстан: летопись трех тысячелетий. Алма-Ата:
Рауан. 426 с.
Козлов И.А., 1948. Обычное право киргизов // Материалы по казахскому обычному праву.
Сборник 1. Алма-Ата: АН КазССР. С. 224-238.
Красовский Н.И., 1868. Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами
генерального штаба. Область Сибирских киргизов. Ч. III. Санкт-Петербург: Тип. Реггера и
Шпейдера. 264 с.
Крахалев А., 1888. Суд и следствие у киргизов Сибири // Юридический вестник. Т. 28. Кн.
С. 23-48.
Культелеев Т.М., 1955. Уголовное обычное право казахов. Алма-Ата: Изд-во Акад. наук
КазССР. 302 с.
Культелеев Т.М., 2004. Уголовное обычное право казахов. Алматы. 312 с.
Қазақтың ата заңдары: құжаттар, деректер және зерттеулер. 10 томдық / Бас ред. С. Зиманов.
-2009. Алматы: Жеті Жарғы.
Қазақтың ата заңдары: құжаттар, деректер және зерттеулер, 2005. 10 томдық / Бас ред. С.
Зиманов. Алматы: Жеті Жарғы. Т. IV. 552 б.
Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі, 2017.
Энциклопедия. T. 1. А-Б. Алматы: Алем Даму Интеграция. 856 б.
Левшин А.И., 1832. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. СПб.:
Типография Карла Крайя. Ч. 2. Исторические известия. 333 с.
Левшин А.И., 1832. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. СПб.:
Типография Карла Крайя. Ч. 3. Этнографические известия. 304 с.
Леонтович Ф.И., 1879. К истории права русских инородцев. Древний монголо-калмыцкий
или ойратский устав взысканий (Цааджин-Бичик). Одесса: Тип. Г. Ульрих. 290 с.
Леонтьев А., 1890. Обычное право киргиз. Судоустройство и судпроизводство // Юридический
вестник. № 5. С. 114-139.
Мажитова Ж.С., 2015. Институт биев: подходы и интепретации в российской и казахстанской
историографии. Монография. М.: КДУ. 352 с.
Маковецкий П.Е., 1886. Материалы для изучения юридических обычаев киргизов. Омск:
Типография окружного штаба. Вып. 1. Материальное право. 84 с.
Мартин В., 2012. Закон и обычай в Степи: казахи Среднего жуза и российский колониализм
в XIX веке. Алматы: ЦОП КазАТиСО. 282 с.
Масанов Н.Э., 2011. Кочевая цивилизация казахов: основы жизнедеятельности номадного
общества. Алматы: Print-S. 740 с.
Материалы по казахскому обычному праву, собранные чиновником особых поручений
Д’Андре в 1846 году, 1948. Материалы по обычному праву казахов. Сборник I. Алма-Ата: Изд.
АН КазССР. С. 117-158.
Материалы по обычному праву казахов, 1948. Сборник I. Алма-Ата: Изд. АН КазССР. 350 с.
Материалы по истории политического строя Казахстана (со времени присоединения
Казахстана к России до Великой Октябрьской социалистической революции), 1960. Сост. М.Г.
Масевич. Алма-Ата: Изд. АН Каз ССР. Т. 1. 442 с.
Оразбаева А.И., 2004. Дәстүрлі қазақ қоғамына тән билер институты. Алматы: Дайк-Пресс. 206 б.
Өсерұлы Н., 1994. Қазақтың үкім-кесімдері. Алматы: Ана тілі. 104 б.
Өсерұлы Н., 1995. Жеті Жарғы. Алматы: Жеті Жарғы. 78 б.
Өсерұлы Н., 2005. Тәуке хан және оның билік құрған кезеңі // Қазақтың ата заңдары:
құжаттар, деректер және зерттеулер. T. 4. Алматы: Жеті Жарғы. Б. 360-382.
Рапорт губернского попечителя Александрийского, 1948. Материалы по обычному праву
казахов. Сборник I. Алма-Ата: Изд. АН КазССР. С. 89-95.
Рапорт губернского попечителя Кастырина, 1948. Материалы по обычному праву казахов.
Сборник I. Алма-Ата: Изд. АН КазССР. С. 100-101.
Рапорт губернского секретаря Лукина, 1948. Материалы по обычному праву казахов. Сборник
I. Алма-Ата: Изд. АН КазССР. С. 86-89.
Рапорт губернского секретаря Беглова, 1948. Материалы по обычному праву казахов. Сборник
I. Алма-Ата: Изд. АН КазССР. С. 83-86.
Рапорт губернского секретаря Половоротова, 1948. Материалы по обычному праву казахов.
Сборник I. Алма-Ата: Изд. АН КазССР. С. 95-100.
Рапорт письмоводителя Сосновского, 1948. Материалы по обычному праву казахов. Сборник
I. Алма-Ата: Изд. АН КазССР. С. 107-109.
Рапорт письмоводителя Ячменева, 1948. Материалы по обычному праву казахов. Сборник I.
Алма-Ата: Изд. АН КазССР. С. 101-107.
Рапорт попечителя Белозерова, 1948. Материалы по обычному праву казахов. Сборник I.
Алма-Ата: Изд. АН КазССР. С. 109-116.
Рапорт поручика Аитова, 1948. Материалы по обычному праву казахов. Сборник I. Алма-Ата:
Изд. АН КазССР. С. 76-83.
Рычков П.И., 1762. Топография Оренбургская, то есть обстоятельное описание Оренбургской
губернии. СПб.: Императорская академия наук. Ч. 1. 331 с.
Саққұлақұлы Е., 2005. «Есім ханның ескі жолы» // Қазақтың Ата заңдары. Құжаттар, деректер
және зерттеулер. Он томдық. T. IV. Алматы: «Жеті Жарғы» ЖШС. Б. 145-152.
Самоквасов Д.Я., 1876. Сборник обычного права Сибирских инородцев. Варшава: Тип. Иван
Носковский. С. 245-282.
Сәтбаев К.И., 1989. Ер Едіге // Сатпаев К.И. Избранные статьи о науке и культуре. Алма-Ата:
Наука. С. 351-390.
Словохотов Л.А., 1905. Народный суд обычного права киргизов Малой орды // Труды
Оренбургской ученой архивной комиссии. Оренбург. Вып. XV. 158 с.
Спасский Г., 1820. Киргиз-кайсаки Большой, Средней и Малой орды // Сибирский вестник.
СПб.: Морск. тип. Ч. 9. С. 71-140.
Султанов Т.И., 1982. Кочевые племена Приаралья в XV–XVII вв. (Вопросы этнической и
социальной истории). М.: Наука. 134 с.
Султанов Т.И., 2001. Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. Алматы: Дайк-Пресс.
с.
Толыбеков С.Е., 1971. Кочевое общество казахов в XVII – начале ХХ в. Алма-Ата: Наука. 634 с.
Тронов В.Д., 1891. Материалы по антропологии и этнологии киргиз. СПб.: Паровая.
скоропечатня П.О. Яблонского. С. 26-42.
Шангин И.П., 2005. Дневные записки путешествия в степи киргиз-кайсаков Средней орды
(1816 г.) // Қазақтың Ата заңдары. Құжаттар, деректер және зерттеулер. Он томдық. Т. VI.
Алматы: «Жеті Жарғы» ЖШСС. Б. 119-123.
Фукс С.Л., 1981. Обычное право казахов в XVIII – первой половине XIX века. Алма-Ата: Наука.
с.
Фукс С.Л., 2008. Очерки истории государства и права казахов в XVIII – первой половине XIX
века. Астана: Юридическая книга. 816 c.
Циркулярное письмо чиновникам Пограничной комиссии..., а также письмоводителям при
султанах-правителях, 1948. Материалы по обычному праву казахов. Сборник I. Алма-Ата: Изд.
АН КазССР. С. 74-76.
