Қарахан әулеті кезеңіндегі қолөнер кәсібінің кейбір ерекшеліктері
Қаралымдар: 51 / PDF жүктеулері: 74
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-1-79-93Кілт сөздер:
Қарахандар, Шығыс Түркістан, Мәуреннаһр, өнер, қолөнер кәсібі, қолөнерші, құмырашы, металдар, зергерлік бұйымдар, «түркі сарындары»Аннотация
Мәуреннаһрда Қарахан әулетінің билігі (942-1212 жж.) орнаған соң Шығыс Түркістаннан бастап Хорезмге дейінгі ұланғайыр жер аумақтары саяси тұрғыдан біріктірілді. Саяси тұтастық, экономикалық тұрақтылық, қала мен дала тұрғындары арасындағы белсенді сауда жергілікті қолөнер кәсібінің дамуы үшін қолайлы орта қалыптастырды.
Бұл мақалада Қарахан әулеті дәуіріндегі Мәуреннаһрда отырықшы халық пен көшпенділердің қолөнер кәсібінде байқалатын өзара ықпал мен ортақ белгілер талданады. Атап айтқанда, жаңа мәдени ортада көшпенді халықтардың далалық түркі мәдениетінің «түркі сарындары» деп
аталатын дәстүрлерін қалай сақтап қалғандығы көрсетіледі. Қарахан мемлекетінің Жетісудан Әмударияға дейінгі кең алқабында жергілікті мәдени ерекшеліктердің сақталып қалғандығына қарамастан, әмбебап мәдени үлгілердің қалыптасқандығы көзге ұрады. Қарахан әулеті дәуірінің қолөнер кәсібіне тән жаңалықтар мен үдерістер бұл мақалада көбіне металл мен қыштан жасалған бұйымдардың, сондай-ақ зергерлік әшекейлердің мысалында алға тартылады. Қарастырылып отырған кезеңде Орталық Азия қалаларында жоғары сапалы қыш бұйымдарын жасаумен қатар қола дәуірінің ыдыстарын еске салатын, архаикалық үлгідегі жылтыратылмаған қыш өнімдері кеңінен тарады. Олар қолдан жасалған (сыланған), сұр немесе қызыл сазбен боялған ыдыстар болып келеді. Сондай-ақ, зооморфты бейнелермен зерленген металл ыдыстар мен әйел әшекейлері кездеседі. Тарап кеткен пікірлерге қарама-қайшы, жоғарыда аталған
бұйымдар жалпы өңірдегі қолөнершілер жұмысы сапасының төмендегенін растамайды, дәстүрлі
үлгі мен сападағы өнімдермен қатарлас жасалғанын көрсетеді.
Әдебиет
Анарбоев А., 2019. Ахсикент – очиқ осмон остидаги музей. // Водийнома. №3 (14). Б. 45-49.
Буряков Ю.Ф., Садиев М., Федоров М.Н., 1975. Соборная мечеть Самарканда в XI – начале XIII вв.,
Афрасиаб. Вып. 4. Ташкент. C. 77-99.
Буряков Ю.Ф., Ташходжаев Ш. С., 1975. Историческая топография Самарканда XI – начале XIII вв., Афрасиаб. Вып. 4. Ташкент: Фан. 143 с.
Гюл Э. Искусство эпохи Караханидов. https://www.academia.edu/15094270.
Заднепровский Н.А., 1968. Средневековая расписная керамика // Краткие сообшения Института истории материальной культуры, 120. С. 39-41.
Илясов Дж., Xакимов А., 2012. Узбекистан // Художественная культура Центральной Азии и Азербайджана IХ–ХВ вв. Том III. Торевтика. Самарканд-Ташкент: МИЦАИ. С. 216-265.
Илясова С.Р., Илясов Дж. Я., Имамбердиев Р.А., Исхакова Е.А., 2016. “Нет блага в богатстве...”
Глазурованная керамика Ташкентского оазиса IХ-ХII веков. Москва: Фонд Марджани. 595 с.
Иманкулов Д.Д., Конкобаев К., 2014. Архитектура Туркестана эпохи Караханидов: историко теоретическое исследование. Анкара: Союз инженеров и археологов тюркского мира. 347 с.
Камышев А., 2012. Киргизистан // Художественная культура Центральной Азии и Азербайджана IX-XV вв. Том III. Торевтика. Самарканд-Ташкент: МИЦАИ. C. 97-122.
Караев О.К., 1983. История Караханидского каганата (Х-начало ХII вв.). Фрунзе: Илим. 300 c.
Кошғарий Маҳмуд, 1963. Девони луғотит турк. II том. Таржимон ва нашрга тайёрловчи С.М.
Муталибов. Тошкен: Фан. 427 с.
Маршак Б.И., 1972. Согдийское серебро. Очерки по истории восточной торевтики. Москва: Наука. 191 c.
Мирзаахмедов Д. К., 2013. К социально-экономическим факторам развития глазурованной
керамики Мавераннахра IХ-начала ХIII в // Согдийцы, их предшественники, современники и
наследники: на основе материалов конференции “Согдийцы дома и на чужбине”. СПб.: ГЭ. , 2013. С. 353–375 (Тр. ГЭ; Т. 62).
Омонов Ш., 2019. “Сохта Триполье” сополлари тарихига доир // Ўтмишга назар. №25. Тошекент. Б. 25-29. DOI: https://doi.org/10.26739/2181-9599-2019-25-04
Сверчков Л.М., 1991. Поселение Мык – источник по средневековой истории Уструшани //
Автореф. дисс. канд. ист. наук. Самарканд. 25 с.
Ташходжаев Ш. С., 1967. Художественная поливная керамика Самарканда IX– нач.XIII вв.
Ташкент: Фан. 153 с.
Тереножкин А.И., 1951. Раскопки на городише Афрасиаб. // Краткие сообщения Института
истории материальной культуры, ХХХVI. Moсква-Ленинград: Наука. С. 136-140.
Хакимов А., 2019. Искусство и ремесла тюркских народов Центральной Азии в контексте
исторического взаимодействия оседло-земельческих и номадических // Центральная Азия
средневековья и нового времени. Отв. Ред. Д. Алимова, Ф. Шварц. Ташкент-Вена: Академнашр.
С. 326-332.
Ҳудуд ул-олам (Мовароуннаҳр тавсифи), 2008. Форс тилидан таржима, сўзбоши ва изоҳлар
муаллифи Омонулло Бўриев. Тошкент: O’zbekiston, 64 б.
Шишкина Г.В., 1975. Бухарские ворота средневекового Самарканда. Афрасиаб. Вып. 4.
Ташкент. C. 23-41.
Юсуф Хос Ҳожиб., 1971. Қутадғу билиг (Саодатга элтувчи билим). Тошкент: Фан. 964 б.
Anarbaev A., 2023. Akhsikent arxeological park. Taшkent: Fan. 374 p.
Hakimov A., 2006. The Art and Crafts of the Central Asian Turkic-Speaking Peoples // The Turkic
Speaking Peoples. Munich.
Ivanov A., 2020. Toreutics Of Mavarannahr. // The Collection of the State Hermitage (Saint
Petersburg, Russia) Part two Art of Mavarannahr in the 8tm – 15tm Centuries. Taшkent: Silk Road
Media, East Star Media. P. 152-154.
Omelchenko A., 2020. Culture of Mavarannahr in the 9tm – 10tm Centuries. // The Collection
of the State Hermitaje (Saint Petersburg, Russia) Part two Art of Mavarannahr in the 8tm – 15tm
Centuries. Taшkent: Silk Road Media, East Star Media. P. 92-97.
Torgoev A., 2020. Adornments // The Collection of the State Hermitaje (Saint Petersburg, Russia)
Part two Art of Mavarannahr in the 8tm – 15tm Centuries. Taшkent: Silk Road Media, East Star Media.
P. 171-173.
