Қазақ тілі белсенді лексикасында сақталған көне түркі есімше жұрнақтары
Қаралымдар: 47 / PDF жүктеулері: 48
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-3-139-158Кілт сөздер:
түркі тілдері, көне түркі ескерткіштері, -асы/-есі, ашақ/ ежек, -аған/-еген есімше аффикстері, лексикалану, форма түзуші -мыш жұрнағы, қыпшақ тілдеріндегі өнімсіз жұрнақтар, субстантивтенуАннотация
Қазіргі қазақ тілінде қазақ тілінің грамматикалық нормаларына тән емес, бірақ көне түркі тіліне және қазіргі кейбір түркі тілдеріне тән морфологиялық формалар кездеседі, олардың қатарына -асы, -аған, -ажақ, -арман есімшелік тұлғалар кіреді. Мақалада осы форма түзуші аффикстердің қолданыс тарихы
және кейбір жағдайларда олардың түркі тілдерінде лексикалануы ескеріле отырып, «-мыш» аффиксінің фонетикалық тұлғалары мен семантикасының даму тарихына назар аударылады. -Мыш тұлғасы -bïs (-быс), -bït (-быт) деген ежелгі праформадан бастау алады, соңғысы якут тілінде сақталған. Көне түркі тілінде -мыш жұрнағы белгісіздікті білдіретін бұрынғы өткен шақ мағынасын үстеп, руникалық ескерткіштер мен ерте орта ғасырлардағы түркі жазба мұраларында
белсенді қолданылған. Тарихи даму процесінде -mïš аффиксі кейінгі орта ғасырлар мен қазіргі түркі тілдерінде есімше немесе етістіктен есімдену процесіне өтіп, субстантивтенеді. Бұл процесс қыпшақ тілдер тобында, әсіресе қазақ тілінде көрініс тапты. Ал оғыз тілдерінде «-мыш»-тың грамматикалық мағынасы сақталып,
аффикс өткен шақ және есімше қызметінде өнімді морфологиялық форма болып жұмсалуда. Қазақ тілінде аффикс өнімсіз жұрнақтар қатарына кіреді, дегенмен ол
жазмыш, аталмыш, озмыш секілді түбірі бөлек ажыратыла бермейтін, бұрыннан қалыптасқан сөздердің құрамында кездеседі. Сонымен қатар, қазақ тілінде заттанып, есім тудырушы сөзжасамдық аффиксіне айналды: тұрмыс, болмыс, қылмыс, оқымысты. Мұнымен бірге белгісіздікті білдіретін өткен шақ қызметінде
aйтыпты-мыс, бaрыпты-мыс; көріпті-мiс мысалдарындағы -мыс тұлғасын көне түркі тілінің қазақ тіліндегі элементі деп қарастыруға болады.
Әдебиет
Айдаров Ғ., 1971. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VIII века. Алматы: Наука. 380 c.
Аманжолов А.С., 2003. История и теория древнетюркского письма. Алматы: Мектеп. 368 с.
Әбілқасымов Б., 1982. XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі. Алматы: Ғылым. 224 б.
Биишев А., Агишев И., Ураксин З., Зейнуллина Г., 1993. Башқорт Теленең һөзлеге. Мәскәу: Русский язык. 865 с.
Дмитриев Н., 1962. К вопросу о значении османской глагольной формы на -мыш. Строй тюркских языков. Москва: Восточные литературы. С. 181-186.
Жұбанов Қ., 1966. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғылым. 362 с.
Жұбанов Е., 1975. Кейбір грамматикалық тұлғалардың халық поэзиясындағы қолданыс ерекшеліктері. Қазақ тілі грамматикасы бойынша зерттеулер. Алматы: Ғылым. Б. 113-124.
Кеңесбаев І., 1977. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы: Ғылым. 711 б.
Кеңесбаев І., 2008. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Алматы: Арыс. 640 б.
Кононов А., 1939. Турецкая глагольная форма на мыш. Уч. зап. ЛГУ № 20. Серия филологических наук. С. 34-49.
Кононов А., 1980. Грамматика языка тюркских рунических письменных памятников VII–IX вв. Ленинград: Наука. 255 с.
Қордабаев Т., Балақаев М., Хасенова А., Ысқақов А., 1967. Қазақ тілінің грамматикасы І Морфология. Алматы: Ғылым. 264 б.
Құнанбаев А., 1961. Абай шығармаларының бір томдық толық жинағы. Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы. 696 б.
Құрманбайұлы Ш., 2014. Қазақ терминологиясы. Алматы: Сардар. 952 б.
Наджип Э., 1989. Исследования по истории тюркских языков, XI-XIV вв. Москва: Гл. ред. вост. лит. 474 с.
Сарыбаев Ш., 2018. Тіл-ғұмыр, ғылыми мақалалар жинағы. Алматы: А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты. 308 б.
Сауранбаев Н., 1955. Диалекты в современном казахском языке. Вопросы языкознания, 5. С. 43-51.
Серебренников Б., Гаджиева Н., 1986. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Издание 2-е исправленное и дополненное. Москва: Наука. 301 с.
Сыздықова Р., 1968. Абай шығармаларының тілі. Алматы: Ғылым. 383 б.
Сыздықова Р., 2014. Сөздер сөйлейді. Алматы: Ел-шежіре. 413 б.
Тенишев Э., 1988. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология. Москва: Наука. 414 б.
Томанов М., 1988. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. Алматы: Мектеп. 265 б.
Тұрышев А., 2009. Мәшһүр Жүсіп шығармалары тілінің әдеби тілге қатысы. Павлодар: Кереку. 74 б.
Ысқақов А., 1991. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі. 191 б.
Ercilasun А., Akkoyunlu Z., 2015. Dîvânu Lugâti’t-Türk. Ankara: TDK Yayınları. 995 s.
Hacımenoğlu N., 2008. Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları. 214 s.
Kurmanbaiuly S., Adilov M. İbragimov Z., 2022. Kazakça ağızlar sözlüğünde kayıtlı bazı eskicil sözcükler üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-BELLETEN, 73. S. 151-190. https://doi.org/10.32925/tday.2022.78 DOI: https://doi.org/10.32925/tday.2022.78
Kurmanbaiuly S., Adilov M., 2023. Abay, Yunus Emre ve Ahmet Yesevi’nin Dilindeki Türk Lehçeleri Arası Dilsel Özellikler. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 105. S. 313-333. https://doi.org/10.34189/hbv.105.015 DOI: https://doi.org/10.34189/hbv.105.015
Muhammed R., 2022. Et-Tuhfetü’z-Zekiyye Fil-Lûgati’t-Türkiyye’nin sözlükçülük anlayışı hakkında bir inceleme. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-BELLETEN, 73. S. 7-20. https://doi.org/10.32925/tday.2022.73 DOI: https://doi.org/10.32925/tday.2022.73
Tekin T., 1998. Orhon Yazıtları. İstanbul: Simurg. 129 s.
