Қытайдағы қазақ тілінің лексикалық ерекшеліктері
Қаралымдар: 101 / PDF жүктеулері: 137
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2023-4-130-145Кілт сөздер:
қазақ тілі, қазақ этникалық топтары, қытай тілінің әсері, тілдік құбылмалылық, лексика, ерекшеліктер, социолингвистикалық жағдайАннотация
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан мен Қытай арасындағы экономикалық,
саяси және мәдени салалардағы қарым-қатынас нығая түсті. Бұл жағдай Қытайдағы қазақ
тілінің жағдайына қатысты мәселелерге ғалымдардың назарын аудартты. Қытайдағы қазақ тілі
Қазақстандағы қазақ тіліне қарағанда өзгеше жағдайда дамыды. Кеңес дәуірі кезеңінде, әсіресе
1930-1991 жылдар аралығында, Қазақстандағы және шетелдегі қазақ тілінің жағдайы мүлде
басқаша болды. Тәуелсіздік алғаннан кейін қазақ тілі Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тілі мәртебесіне ие болды. Дүние жүзіндегі қазақтар тарихи отанына қоныс аудара бастады.
Олар әлеуметтік-мәдени мәселелерге кезіге бастады, ең бастысы, аталған мәселелер әртүрлі
мәдени ортамен байланысты еді. Қазақстандағы қазақтарға коммунистік идеология мен орыс
мәдениеті өз әсерін тигізген. Қытайдан келген қазақтарға келсек, олардың тілінен коммунистік идеологияның, қытай тілі мен мәдениетінің әсерін көреміз. Бұл мақалада қазақ тілінің
лексикалық ерекшеліктерін, тарихын зерттеп жүрген Қытай, қазақ және шетелдік ғалымдардың
еңбектеріне шолу жасалып, жазбаша және ауызекі тілдік қолданыстағы қазақ тіліндегі сөздерге
талдау жасалды. Қытайдағы қазақ тілінің қазіргі кездегі хал-ахуалы сараланып, кейбір тілдік
ерекшеліктері анықталды. Осы мақаланың мақсатына сәйкес қарастырылған мысалдар негізінен
қазақ тілінің нұсқаларын стандартты қазақ тіліндегі нұсқалармен салыстыру арқылы талдау
жасалды. Сонымен қатар, Қытайдағы қазақ тіліне әсер еткен фактоларға талдау жасалып,
олардың басты себептері анықталды. Қытайда қазақтар көп шоғырланған аймақтардағы қолданыстағы қазақ тілі доминантты тілден тұрмыста қолданылатын тілге айналып бара жатқандығы анықталды.
Әдебиет
Ақындар айтысы, 2009. Йили педагогикалық университетінің журналы (қазақ тіліндегі басылым). Йили педагогикалық университетінің баспасөзі, Йили, Қытай. ISSN 1009-1084. № 4.
Әлімханұлы Д., 2016. Қытай қазақтарының тіліндегі жерлік парықтар мен өзгешеліктер. Туған тіл. № 2 (27). Б. 54-57.
Болатов Ж., 1990. Қытайдан келген қазақтар тіліндегі жергілікті ерекшеліктер // Қазақ тіліндегі аймақтық ерекшеліктер. Алматы: Ғылым. Б. 38-51.
Брокгауз Ф.А., Ефрон И.А., 1895. Энциклопедический словарь. Т. 29. Спб. 105 с.
Нақысбеков О., 2001. Ж. Аймауытұлының диалектология туралы негізгі ойлары // «Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясы» атты ғылыми теориялық конференция материалдары. Алматы.
Радлов В.В., 1886. Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в южной Сибири и Джунгарской степи. Ч. I: Поднаречия Алтая: алтайцев, телеутов, черневых и лебединских татар, шорцев и саянцев. Т. 4. Спб. 454 c.
Сарыбаев Ш., 2000. Қазақ тіл білім мәселелері. Алматы: Арыс. 624 б.
Сауранбаев Н.Т., 1982. Некоторые черты древнекипчакского языка // Қазақ тіл білімінің проблемалары / Проблемы казахского языкознания Таңдамалы еңбектерінің жинағы. Алматы: Ғылым баспасы. 351 с. / С. 241-251.
Abish A. 2016. Modality in Kazakh as spoken in China. (Turcologica 107.) Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. 250 p.
Abish A. & Csato E., 2011. Language attitudes and linguistic habits of young Kazakhs in Xinjiang // Kazakh in post-soviet Kazakhstan. Proceeding of the International Symposium on Kazakh. November 30 - December 2. P. 159-175.
Bi Xun, 2006. Introduction to Kazakh Folklore. Central Minzu University Press. 444 p.
Dwyer Arienne M., 2016. Endangered Turkic Languages of China. Ankara: International Turkic Academy and Astana: International Turkish-Kazakh University. Vol.1. P. 3-20.
Geng Shimin, 1989. Contemporary Kazakh Grammar. Central Minzu College Press. 291 p.
Hudson R.A., 1996. Sociolinguistics. Cambridge: Cambridge University Press. 279 p.
Johanson, L. & Csató, É. (eds.), 2022. Turkic languages. London & New York: Routledge. 512 p.
Johanson, L., 2021. Turkic. Cambridge: Cambridge University Press. 1084 p.
Jumabay U., 2023. Clause combining strategies in Kazakh as spoken in China in comparative perspectives. PhD dissertation. Frankfurt: Goethe-Universität Frankfurt.
Krauss M., 1992. The world’s languages in crisis. Language, Journal of the Linguistic Society of America. Vol. 68. No. 1. P. 6-10.
Li Sen, 1993. Шынжаңдағы түркі тілдерінің диалектілері жөніндегі алғашқы ізденістер. Тіл және аударма. Үрімжі. № 1. Б. 8-14.
Richards J.C., Schmidt R., 2003. Longman Dictionary of Language Teaching and Applied Linguistics. Beijing-Foreign language teaching and research press. 606 p.
Stewart, William A. 1968, Sociolinguistic Typology for Describing National Multilingualism. In Fishman, Joshua A (ed.). Readings in the Sociology of Language. The Hague, Paris: Mouton. P. 531-545.
Tazhibayeva S.Zh., Nevskaya I.A., Mutali A.K., Kadyskyzy A., 2018. Kazakh Language as Spoken in China: Problems and Research Perspectives. Bulletin of the L.N. Gumilyov Eurasian National University. No.3 (124). P. 59-68.
