«Жол» лексемасы және қазақ тілі мен мәдениетіндегі жолға қатысты топонимдер
Қаралымдар: 17 / PDF жүктеулері: 14
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-2-155-173Кілт сөздер:
семантикалық талдау, дромоним, жол бойындағы топонимдер, Жібек жолы, танымдық аспект, географиялық, тарихи-мәдени, дүниетанымдық, көпмағыналы, лексемалардағы синтагматикалық тіркесіАннотация
Мақалада Қазақстан аумағындағы ұлы далалар, ормандар, сусыз шөлді
аймақтар, таулы жерлер, өзендер мен көлдер арқылы өтетін жол атаулары
дромонимдер мен жол бойындағы топонимдерге семантикалық талдаулар
жасалады. Жол ең бірінші тиімді бағыттарды айқындауды, адамдардың
қауіпсіздігін және азық-түлік, қонақжайлармен қамтамасыз етуді қажет етеді.
«Жол» ұғымы қазақтың тарихи-мәдениеті мен мифологиялық түсініктерінен
бастау алатын географиялық, экономикалық білімімен, дәстүрлерімен және рухани әлемімен тығыз байланысты. Сондықтан мақалада мифтер, аңыздар мен дәстүрлер арқылы қазақ халқындағы жол туралы ұғымның тілдік тұрғыдан мәні
ашылады: мифтік таныммен сабақтас «садақа беру», «бата беру» немесе «теріс
бата беру» секілді тіркестер ауыс мағынасында адамның өмір жолына қатысты
қолданылады.
Қазақ халқының көшпелі тарихи мәдениеті және маусымға сәйкес қоныс
аударып отыру дәстүрі арқылы дромонимдердің уақыт пен кеңістікке қатысты мәні айқындалды. Көшпелі өмірі мен тұрмыс-салтының аясында жолға қатысты лексиканың түрлеріне, мысалы, жаяу, аттылы қозғалыстарға қатысты лексиканы
жатқызуға болады және бұл халықтың дәстүрлі тұрмысы мен салтынан ақпараттар
береді.
Мақалада жол бойындағы топонимдердің ерекшеліктерін айқындауға, атап
айтқанда, Қазақстан аумағынан өтетін Жібек жолының сауда-өркениеттік, саяси,
мәдени рөліне назар аударылды. Белгілі қазақ ғалымы Ә.Марғұланның және басқа
да зерттеушілердің еңбектері негізге алына отырып, еліміздегі жол бойындағы топонимдер жүйеленіп, оларға түсініктер берілді.
Жүйелі семантикалық талдаулар жүргізуге мүмкіндік тудыратын дромонимдер мен топонимдердің танымдық мәні ашылды, лексемалардың көпмағы налылығы, олардың сөзтудырушылық-деривациялық әлеуеті және синагматикалық қатынастары айқындалды.
Әдебиет
Айтқали А.Қ., Каражигитова А., 2023. Жоғарғы Ертіс пен Жетісудың ежелгі тұрғындарының б.з.д. I мыңжылдықтың аяғындағы өзара байланысын зерттеу мәселесіне // Turkic Studies Journal. Т 5. № 2. 23-32 б.
Әбдуәлиұлы Б., 2021. Қазақ топонимикасы. Нұр-Сұлтан: Булатов А.Ж. 321 б.
Басик, С. Н., 2008. Общая топонимика: учебное пособие для студентов геогр. фак. – Минск: БГУ. 168 с.
Бияров Б., 2012. Жер-су аттарының сөзжасамдық үлгілері. Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты. 460 б.
Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ., 1997. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы: Санат. 256 б.
Васильев В. Л., 2023.Новый взгляд на топонимы Валдай и Гора-Валдай / В. Л. Васильев // Вопросы ономастики. Т. 20. №2. С. 41-57. [Электрондық ресурс] URL: http://elar.urfu.ru/handle/10995/123672 (қаралды: 14.04.2024). DOI: https://doi.org/10.15826/vopr_onom.2023.20.2.015
Жұбанов Қ., 2013. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Алматы: Абзал-Ай. 640 б.
Iris Colditz, 2020. Buddhist and Indian Elements in the Onomastics of the Iranian Manichaean Texts// Entangled Religions Volume 11. №6. [Электрон. ресурс] https://er.ceres.rub.de/index.php/ER/article/view/8710 (қаралды: 14.04.2024). DOI: https://doi.org/10.46586/er.11.2020.8710
Katarina Lozić Knezović, Marina Marasović-Alujević, 2017. Transonymization as Revitalization: Old Toponyms of Split // Voprosy onomastiki. Volume 14. № 2. 159-173 р. [Электрон. ресурс] http://www.onomastics.ru/content/2017-t-14-№2-8 (қаралды: 14.04.2024). DOI: https://doi.org/10.15826/vopr_onom.2017.14.2.017
Коломиец В.Т., 1986. Названия дорог в индоевропейских языках // Этимология. М.: Наука. 255 с.
Куркина Л.В., 1968. Из наблюдений над некоторыми названиями дорог и тропинок в
славянских языках // Сборник: Этимология. Москва: Наука. 278 с.
Марғұлан Ә.Х., 2012. Шығармалары. ХІІІ том. Алматы: Алатау. 576 б.
Нұғман Б.Ғ., Шаймұқанова С.Д., 2020. Ұлы Жібек жолы. [Электрондық ресурс] – URL: https://ulagat.com/2020/11/16/ ұлы-жібек-жолы/ (қаралды: 14.04.2024).
Подольская Н.В., 1988. Словарь русской ономастической терминологии. Москва: Наука. 192 с.
Сапаров Қ., 2007. Павлодар облысының топонимикалық кеңістігі (қазақтардың кеңістікті игеру тәжірибесінің жер-су атауларындағы көрінісі). Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 308 б.
Типы лексического значения слова дорога // [Электрондық ресурс] – URL: Толковый словарь в приложении https://b1.cooksy.ru/articles/tipy-leksicheskogo-znacheniya-slova-doroga/ (қаралды: 14.04.2024).
Хасенов Ә., 2003. Тіл білімі (оқу құралы). Алматы: Санат. 416 б.
