Орта ғасыр қыпшақ ескерткіші «Темір Құтлық жарлығы» тіліндегі -či/-čï дериваттары
Қаралымдар: 80 / PDF жүктеулері: 69
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2023-3-136-145Кілт сөздер:
Golden Horde, manuscript of the Middle Ages, Temür Qutlugh Khan’s yarlïğ, derivatives, affix či/čï, semantic analysis, continuity, Turkic languages.Аннотация
«Жарлық» Алтын Орда ханы Темір Құтлық тарапынан 1397 жылы Қырымдағы жергілікті патша әулетіне арналып шығарылған. Орта ғасыр ескерткіші тілін зерттеу барысында авторлар кәсіби атауларды саралап, олардың көпшілігі сөзжасам жұрнағы -či/-čï дериваты арқылы жасалғанын анықтайды. Бастауын алтайлық тектілден, көне түркі тілінен алатын -či/-čï дериваты – көне және қазіргі түркі тілдерінде кеңінен таралған сөзжасам жұрнағы. Бұл жұрнақтың руника, көне ұйғыр, араб графикаларымен хатқа түскен ерте және кейінгі орта ғасыр түркі жазба ескерткіштері тілінде белсенді түрде қолданылғанын зерттеліп отырған қыпшақ ескерткіші тіліндегі туынды сөздерге жасалған талдаулар да дәйектейді. -či/-čï жұрнағы арқылы жасалған тарихи туынды сөздер «адамның затқа, іс-әрекетке» немесе белгілі бір кәсіпке қатысын сипаттайды, ескерткіші тіліндегі -či/-čï жұрнағы да осы сөзжасамдық мағынаны сақтаған (bitigči, tartnaqčï, köprükči т.б.). Мақала авторлары Алтын Орда дәуіріндегі адамның кәсіби қызметін сипаттайтын туынды сөздер корпусын анықтап, лексемалардың жасалу негіздеріне семантикалық және этимологиялық талдаулар жасайды, олардың синтагматикалық және контекстік үйлесімділігін саралай отырып, -či/-čï дериваты арқылы жасалған туынды сөздер «Темір Құтлық жарлығы» ескерткішінің сөздік қорын толықтырады және олардың сөзжасамдық мағынасы қазіргі түркі тілдеріндегі сәйкес дериваттар мағынасымен сабақтасып жатыр деген қорытындыға келеді.
Әдебиет
Айдаров Г., 1986. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. Алматы: Мектеп. 53 б.
Баскаков Н.А., 1981. Алтайская семья языков и ее изучение. Москва: Наука. С. 100-101.
Искаков Ж., Уали Н., 2011. Қазақ әдеби тілінің сөздігі VI том. Алматы: Издательский дом Арысь. Б. 469-470.
Искаков Ж., Уали Н., 2011. Қазақ әдеби тілінің сөздігі VII том. Алматы: Издательский дом Арысь. 590 б.
Искаков Ж., Уали Н., 2011. Қазақ әдеби тілінің сөздігі VIII том. Алматы: Издательский дом Арысь. 328 б.
Искаков Ж., Уали Н., 2011. Қазақ әдеби тілінің сөздігі X том. Алматы: Издательский дом Арысь. Б. 451, 454.
Искаков Ж., Уали Н., 2011. Қазақ әдеби тілінің сөздігі XII том. Алматы: Издательский дом Арысь. 513 б.
Искаков Ж., Уали Н., 2011. Қазақ әдеби тілінің сөздігі XIV том. Алматы: Издательский дом Арысь. 13 б.
Усманов M.A., 1978. А.Н. Самойлович и изучение актовых источников джучиева. Тюркологический сборник. Москва: Наука. Б. 259-260.
Berta Á., 1998. Middle Kipchak, The Turkic Languages, edited by Lars Johanson and Éva Á. Csató. New York: Routledge. P. 158-165.
Clauson G., 1972. An Etymological Dictionary of Pre-13th Century Turkish. (Oxford University Press, Oxford). available at http://s155239215.onlinehome.us/turkic/40_Language/ClausonEDT/Clauson_EDTPreface.htm (accessed 01.08.2023).
Doerfer G., 1982. “ALTŪN TAMḠĀ,” Encyclopaedia Iranica, Online Edition, available at http://www.iranicaonline.org/articles/altun-tamga-gold-mark-of-ownership-tk (accessed 01.08.2023).
Erdal M., 1991. Old Turkic Word Formation. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. 111 p.
Favereau M., 2018. Tarkhan: A Nomad Institution in an Islamic Context, Revue des mondes Moslems et de la Méditerranée [Online], accessed August 10, 2023. URL: http://journals.openedition.org/remmm/10661; DOI: https://doi.org/10.4000/remmm.10661.
Geng S., 2005. 古代突厥语碑铭研究谈中世纪克普恰克文献《库曼语汇编》古代突厥语碑铭研究谈中世纪克普恰克文献《库曼语汇编. (Gu dai Tu Jue Yu Bei Ming Yan Jiu) (A Study of Old Turkic Inscriptions) Beijing: China Minzu University Press. 135 p.
Jankowski H., 2020. The Names of Professions in Historical Turkic Languages of the Crimea, Ottomans-Crimea-Jochids: Studies in Honour of Mária Ivanics, edited by István Zimonyi. Szeged: University of Szeged, Department of Altaic Studies. P. 165-180.
Karahan Kök N., 2020. Türkistan hanlïklarï yarlïklarïnda geçen vergi adlarï. TÜRÜK Uluslararasï Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştïrmalarï Dergisi. P. 212-244.
Mierkamali A., 2001. 古代突厥语碑铭研究谈中世纪克普恰克文献《库曼语汇编》古代突厥语碑铭研究谈中世纪克普恰克文献《库曼语汇编》. (Tan Zhong Shi Ji Ke Pu Qia Ke Wen Xian «Ku Man Yu Hui Bian») [Talk About «Codex Cumanicus” in Qipchaq Literature during the
Middle Age]. Journal of Xinjiang University (Social Science Edition). Vol. 29, No. 3. P. 137-138.
Özyetgin A. M., 1996. Altïn Ordu, Kïrïm ve Kazan sahasïna ait yarlïk ve bitiklerin dil ve üslûp incelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu. P. 106-107.
Räsänen M., 1969. Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen.
Shaimerdinova N.G., 2022. The word formation potential of affixes in the ancient Turkic runic texts. Turkic Studies Journal. Vol.4, No.3. P. 118-127. DOI: http://doi.org/10.32523/2644-5157-2022-3-118-127.
Varasy I., 1977. Susun and Süsün in Middle Turkic texts, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. Vol. 31, No. 1. P. 51-59.
