Қазақ тiлiндегi реликт түбiр морфемалар универсалия қатарында
Қаралымдар: 115 / PDF жүктеулері: 90
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2023-4-99-114Кілт сөздер:
реликт түбiр морфема, синхрондық жазықтық, диахрондық тереңдiк, сɵздiң деструкциясы, тiлдiк белгi, мағына импульсi, сɵзжасамдық талдау, сɵзжасам моделi, қарапайым сөзжасам бірліктері.Аннотация
Лексикалық қалдық сөзжасамдағы қарқынды үдерістің бір факторы ретінде
көптеген тілде сипатталған. Реликт түбір морфемалар (РТМ-лар) тілден туындайтыны
көрсетілген. Құрамында РТМ-сы бар сөздер тіл жүйесінде көбінесе ережеден тыс ерекшеліктер
қатарына жатады, сол себепті «тілдің қатып қалуы», «уникалия», «радиксоид», «квази-морфа»,
т.б. деп аталады. РТМ-лы сөздерді морфемалық жіктеуді ғалымдар әлемдік деңгейде талай
талқылаған, бірақ бұл мәселеде ортақ бір пікірге келе алмаған.
Мақалада РТМ-лы сөздерде аталған бірліктерді синхронды сөзжасамдық талдау тұрғысынан
бөліп анықтаудың мысалдары берілген, мұнда қазақ тіліндегі РТМ-лы сөздер туынды сөз және күрделі сөз ретінде қарастырылады. РТМ-лы сөздер синхронды сөзжасам жүйесіне қосымша
және толық мағыналы түбір сөздер арқылы жалғанады, осылайша тілдер корпусында сақталады.
Мақалада РТМ-лар Ф. де Соссюр бойынша тілдің қазіргі қалпы, сондай-ақ тарихи ракурс
тұрғысынан өзіндік мағынаға ие тілдік белгі ретінде қарастырылады. Сөзжасамдық жымдасуы
және онымен сөз ағымына қатысуы нәтижесінде синхрондық жазықтықта сақталатын лексикалық
қалдықтардың мағына импульсін немесе мағынасын айқындау мүмкіндігі пайда болады. РТМ-лы
сөздерді диахронияда талдау уақыт факторы бойынша диахрондық тереңдіктің қай деңгейінде
мағыналар аккумуляциясы болатынын, айқындап берді. РТМ-лардың тілде болуы, соның ішінде
қазақ тілінде болуы универсалды сипатқа ие.
Сонымен, реликт түбір морфемалар синхронды сөзжасамдық талдауда қалдыққа бөлінетін,
семантикасы сөзжасамдық мағынаны білдіретін фразеологиялық сипатқа ие түбір морфема,
сондай-ақ диахрондық аспектіде әр алуан тарихи кесімінен табылатын көптеген мағынасы
дәлелденгені айтылады.
Әдебиет
Балакаев М.Б., Есенов К.М., Жанпеисов Е.Н., Оралбаева И.О., 1989. Казipгi қазақ тілі сөзжасам жуйесі. Алматы. 365 c.
Баскаков Н.А., 1969. Введение в изучение тюркских языков. М.: Высшая школа. 331 с.
Бектаев К.Б., 1971. Обратный словарь казахского языка. Алматы.
Bloomfield L., 1955. Language. London: g.Allen Unwin. 566 p.
Букетова Н.И., 2018. Реликтовая корневая морфема как языковая универсалия. Караганда: ТОО Tengri LtD. 292 с.
Бюлер К., 1993. Теория языка. Москва: Прогресс. 501 c.
Vambery H., 1878. Etymologisches Worterbuch der Turkotatarischen Sprachen. Leipzig: F.A. Brockhaus. 228 s.
Dokulil M., 1968. Zur Frage der Stellung der Wortbildung im Sprarhsystem. // Slovo a Slovesnost, R.28. S.13. [Электронный ресурс] – URL: http://sas.ujc.cas.cz/archiv.php?art=1589. (дата обращения: 21.06.2023).
Кайдаров А.Т., 1986. Структура односложных корней и основ в казахском языке. Алма-Ата: Изд-во «Наука» Казахской ССР. 322 с.
Coseriu E., 1974. Synchroniе, Diachronie und Geschichte. Das Problem des Spiachwandels. Munchen: Fink. 250 s.
Lessing F.D., 1960. Mongolian-English dictionary. Berkeley; Los-Angeles: University of California Press.
Мусаев К.М., 1984. Лексикология тюркских языков. М.: Наука. 227 с.
Наджип Э.Н., 1989. Исследования по истории тюркских языков XI-XIV вв. М.: Наука. 291 c.
Pokorny J., 1959. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern und München: A.Francke. 1183 s.
Ramstedt G.J., 1935. Kalmukisches Worterbuch. Helsinki. 321 p.
Севортян Э.В., 1978. Этимологический словарь тюркских языков. Москва: Изд-во «Наука». 349 с.
Смирницкий А.И., 1956. Лексикология английского языка. М.: Изд-во ин. лит. 260 с.
Соссюр Ф. де, 1977. Труды по языкознанию. Москва: Прогресс. 696 с.
Фуко М., 1994. Слова и вещи. Санкт-Петербург: A-cad. 408 с.
Шаймердинова Н.Г., 2022. Корневая морфема в древнетюркском языке// Turkic Studies Journal. 1 (T. 4). P. 95-108.
Schleicher A., 1861-1862. Compendium der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen. B.I. Weimar. 784 s.
