Сібір түркі халықтары қаһармандық эпостарының ерекшеліктері
Қаралымдар: 184 / PDF жүктеулері: 114
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2023-2-138-166Кілт сөздер:
миф, архаический эпос, героический эпос, мотив, эпосы: алтайские, хакасские, шорские, тувинские, эпосы сахаАннотация
Түркі халықтарының ғасырлар бойы дамып, қалыптасқан бай фольклорлық мұрасы бар. Ғасырдан ғасырға жетіп, әр буындағы ұрпақтың рухани азығына айналған эпостық мұра, қаһармандық эпостар - халқымыздың тарихымен ғана емес, елдік, ерлік, азаттық рухымен де тамырлас. Қаһармандық эпостар жайдан-жай өмірге келмеген. Эпостардан тарихтың ащы шындығы, түркі халықтарының батырлық, жауынгерлік дәстүрлері жатқанын көре аламыз. Ежелгі мифтерден, батырлық ертегілерден және көне эпостардан бастау алған қаһармандық эпостың жанр ретінде қалыптасуы тарихи шындық және сананың өзгеруімен қатар жүріп отырды. Елдікті, ерлікті мақсат тұтқан қаһармандық эпостарымыз әрі тарихи, әрі рухани жүкті арқалады. Сібір түркі халықтарының фольклорының ең бай және ең көне жанрының бірі саналатын қаһармандық эпостардан мифтің сілемдерін айқын аңғаруымызға болады. Эпостардағы мифтік мотивтер түркі халықтарының көне наным-сенімдерінің күрделі кешенін құрайды.
Аталған мақалада Сібір түркі халықтары эпостарының зерттелу тарихына жалпылама сипаттама беріліп, қысқаша шолу жасалды. Сонымен қатар Сібір түркі халықтары эпостарының шығу дәуірі, тақырып аясы, сюжеттік құрамы, жанрлық-стадиялық белгілері бойынша топтастырылғандығы, Сібір түркі халықтарының эпостары тікелей миф негізінде қалыптасқандықтан көне мифологиялық мотивтердің көбірек көрініс табатындығы айқындалды. Сібір түркі халықтары эпостарының құрылымдық негізінде шамандық мифтер жатқандығы, сондықтан мифтердегі оқиғалардың структуралық тәртібі мен қаңқасы түрлі мағыналық өзгерістермен бірге эпостарда қайталанатындығы пайымдалды.
Әдебиет
Байсклан С.М., 1987. Поэтика тувинского героического эпоса. Кызыл: Тув. Изд-во. 72 с.
Басилов В.Н., 1984. Избранники духов. М.: Политиздат. 208 с.
Дыренкова Н.П., 1940. Шорский фольклор. М.: Наука. 448 с.
Жирмунский В.М., 1959. Вопросы генезиса и истории эпического сказания об «Алпамыше» // В кн.: Об эпосе «Алпамыш»: сб. матер. по обсуждению эпоса «Алпамыш». Ташкент: АН Уз.ССР. С. 26-60.
Жирмунский В.М., 1974. Тюркский героический эпос. Л.: Наука. 725 с.
Ибраев Ш., 2012. Түркі эпосының поэтикасы мен типологиясы. Астана: Сарыарқа. 336 б.
Илларионов В.В., 1982. Искусство якутских олонхосутов. Якутск: Кн. изд-во. 128 с.
Қасқабасов C., 2002. Жаназық. Астана: Аударма баспасы. 584 б.
Леви-Стросс К., 1985. Структурная антропология. М.: Наука. 536 с.
Орус-оол С.М., 2001 Тувинские героические сказания: текстология, поэтика, стиль. М.: МАКС Пресс. 422 с.
Пекарский Э.К., 1959. Словарь якутского языка. Изд. 2-е. М. 648 с.
Пропп В.Я., 1976. Фольклор и действительность. М.: Наука. 327 с.
Путилов Б.Н., 1988. Героический эпос и действительность. Л: Наука. 223 с.
Пухов И.В., 1973. Маадай Кара. Алтайский героический эпос. М.: Наука. 474 с.
Пухов И.В., 1962. Якутский героический эпос олонхо: основные образы. М.: Изд-во АН СССР. 256 с.
Райхл К., 2008. Тюркский эпос. Традиции, формы, поэтическая структура. М.: Восточная литература. 384 с.
Слепцов П.А., 1972. Якутско-русский словарь. М.: Советская энциклопедия. 606 с.
Суразаков С., 2015. Алтай фольклор. Горно-Алтайск. 320 с.
Типологические исследования по фольклору, 1975. М: Наука. 191 c.
Функ Д.А., 1995. Из истории изучения шорского героического эпоса (1861-1915 гг.) // Социально-экономическое и культурное развитие народов Севера и Сибири: традиции и современность. М.: Полиграфсервис. С. 118-137.
Худяков И.А., 1969. Краткое описание Верхоянского округа. Л.: Наука. 439 c.
Цивьян Т.В., 1975. К семантике пространственных элементов в волшебной сказке // Типологические исследования по фольклору. М: Наука. 191 c.
Чудояков А.И., 1998. Шорские героические сказания: Кан Перген, Алтын Сырык. Новосибирск: Наука. Т. 17. 464 с.
Эргис Г.У., 1974. Очерки по якутскому фольклору. М.: Наука. 404 с.
Altay Destanları 1 / hzl. İ, 2002. Dilek. Ankara: TDK yayınları. 365 s.
Altay Destanları 2 / hzl. İ. Dilek, 2007. Ankara: TDK yayınları. 472 s.
Arıkoğlu E., Borbaanay B., 2007. Tuva destanları. Ankara: Türk Dil Kurumu. 581 s.
Bekki S., 2007. Maaday Kara Destanı. Elazığ: Manas Yayıncılık. 589 s.
Dilek İ., 1998. Altay-Türk Kayçılık Geleneği ile Türkiye’deki Aşık Tarzı Şiir Geleneği Arasındaki Benzerlikler // Sibirya Araştırmaları / hzl. E. Gürsoy-Naskali. İstanbul: Simurg. S. 195-203.
Ergun M., 1997. Altay Türkleri’nin Kahramanlık Destanı Alıp Manaş. Konya: Cemre. 160 s.
Ergun M., 2006. Şor Kahramanlık Destanları. Ankara: Akçağ yayınları. 488 s.
Ergun M., Aça M., 2005. Tıva Kahramanlık Destanları 2. Ankara: Akçağ Yayınları. 399 s.
Ergun P., 2010. Hakas Destancılık Geleneği ve Ay Huucun. Konya: Kömen Yayınları. 391 s.
Ersöz M., 2010. Saha (Yakut) Türklerinin kahramanlık destanı. Ankara: Türksoy yayınları. 524 s.
Ibraev Sh., 2021. The phenomenological transformation of Abay’s poetry // Turkic Studies Journal, Volume 3, Number 3. P. 28-36.
İnan A., 2018. Makaleler ve Incelemeler. I Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 730 s.
İnan A., 1987. Türk Düğünlerinde Exogamie İzleri // Makaleler ve İncelemeler. Ankara: TTK Yay. C. I. S. 341-349.
Kirişçioğlu F., 2002. Saha Türk Destanı – Olonho // I Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu. Ankara. S. 124-133.
Ögel B., 1995. Türk Mitolojisi: Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar. Ankara: TTK Yayınları. 745 s.
Palkina R.A., 1987. Sazon Saymoviç Surazakov: Bir Altay araştırıcısı / çev. M. Tezcan // Kardaş Edebiyatlar. №15. S. 19-21.
Reihl K., 2011. Türk Boylarının Destanları / çev. M. Ekici. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 441 s.
Seroşevsky V.L., 2007. Saka Yakutlar / çev. A. Acaloğlu. İstanbul: Selenge Yayınevi. 332 s.
Şor Destanı İncelemeleri / çev. C. Turgunbayer., 2007. Ankara: TDK yayınları. 205 s.
Surazakov S.S., Hikayeci A.G., 1986. Kalkin’in Biyografisi / çev. M. Tezcan // Kardaş Edebiyatlar. №14. S. 22-28.
Türk dünyası aşık edebiyatı / edit. N. Ata Yıldız, F. Ahsen Turan, 2016. Ankara: İlksan Matbaası. 812 s.
Yakut Destan Geleneği ve Er Sogotoh / hzl. M. Ergun, 2013. Ankara: Türk Dil Kurumu. 862 s.
Yıldırım D., 1998. Türk Bitiği. Ankara: Akçağ yayınları. 150 s.
