Түркі әліпбиінің даму тарихы
Қаралымдар: 144 / PDF жүктеулері: 75
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2023-1-49-59Кілт сөздер:
жазу, мәдениет, бітіг, әліпби, жазу тарихы, түркі халықтары, дала көшпелілері, көне ұйғыр жазуыАннотация
Дала көшпелілерінің белді өкілі түркі тектес халықтар түрік қағанаты, Ұйғыр қағанаты, Қырғыз қағанаты, Қарахан мемлекеті, Керей хандығы, Найман хандығы, Шыңғыс хан империясы, Шағатай ұлысы, Жошы ұлысы, Қазақ хандығы сияқты саяси жүйелердің құрылуына
негіз болып, осы жүйелердің саяси, тарихи, мәдени дамуына өз үлестерін қосты. Жазу – мәдени дамудың ең озық көрсеткіші. Осы мәдени үрдістің дала көшпелілері ұрпақтары тарапынан қабылдану деңгейі мен оның дамуына қосқан үлесіне талдау жасалынды. Ендеше түркі тектес халықтардың жазу мәдениетінің дамуы, оның кезеңдері мен таралу ареалы, қолданылуы өте
маңызды. Бұл зерттеуде автор осы жазу мәдениетінің даму сатылары аясында түркі жазу мәдениетінің даму кезеңдеріне тоқталып, қолданылған жазу үлгілерінің қысқаша тарихын, шығу тегі мен қолданылу мақсатын ашып, жазу түрімен жазылған ескерткіштер арқылы нақты мысалдар келтірген. Жазу үлгілерін зерттеген ғалымдардың еңбектеріне тоқталып, олардың жазу тарихына, оның қолданыс аясына, жазу жүйесінің тілдегі қызметіне қатысты көзқарастарын ұсынған. Осылайша түркілер қолданған жазу жүйелерін хронологиялық тұрғыда жүйелеп, жазу жүйелерінің кроссмәдени байланыстарын ашуға тырысады. Түркі халықтарының көптеген діндер мен жазу жүйелері сияқты мәдени үдерістерге ашықтығы, жаңалыққа бейімдігі көрсетілді. Бұл жазу жүйелерін қолдану арқылы көптеген тарихи, мәдени, тілдік, діни жазбалар қалдырған түркі халықтарының әлем жазу мәдениетінде алар орны бағамдалды.
Әдебиет
Аманжолов А.С., 2010. История и теория древнетюркского письма. Алматы: Мектеп. 368 с.
Гельб И.Е., 1982. Опыт изучения письма (Основы грамматологии) / пер. с англ. Л.С. Горбовицкой, И.М. Дунаевской; ред. и предисл. И.М. Дьяконова. Москва: Радуга. 366 с.
Жолдасбеков М., Сартқожаұлы Қ., 2005. Орхон ескерткіштерінің толық атласы. Астана: Күлтегін. 359 б.
Иоганнес Ф., 1979. История письма. Москва: ГРВЛ. 464 с.
Клосон Г., 1986. Происхождение тюркского рунического алфавита. Зарубежная тюркология. С. 136-157.
Лоукотка Ч., 1950. Развитие письма. Москва: Иностранная литература. 319 б.
Молдабай Т., 2016. Көне түрік таңбалар мен идеограммалардың семантикалық түрленуі және түрік бітіг жазуының дамуы. Хабаршы. Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ-нің ғылыми жураналы. 3. Б. 114-120.
Молдабай Т., 2021. Жазба мәтіндер негізінде көне ұйғыр әліпбиінің қолданылуындағы еркешеліктер. Turkic Studies Journal. 4. Б. 44-52.
Шаймердинова Н.Г., Молдабай Т. и др., 2017. Происхождение и функционирование рунической письменности. Астана: Alau Group & Co. 145 с.
Шаймердинова Н.Г., Молдабай Т. и др., 2014. Қыпшақтар: тарих пен тіл (армян-қыпшақ ескерткіштері негізінде). Астана: Сарыарқа. 228 б.
Coulmas F., 2006. Encyclopedia of Writing Systems by Florian Coulmas. Wiley-Blackwell. 603 р.
Hatice Ş.U., 2006. Başlanğıcından günümüze türk yazı sistemleri. Ankara: Akçay Yay. 408 р.
Lundysheva O., Maue D., Wille K., 2021. Miscellanea in the Brāhmī Script from the Berezovsky and Krotkov Collections (IOM, RAS) with an Appendix: ВФ-4190. Written Monuments of the Orient. 7. 1(13). Р. 3-70.
Turanskaya A., 2020. Newly Discovered Dunhuang Fragments of «Śatasāhasrikā Prajnāpāramitā» in the Collection of the IOM, RAS. Written Monuments of the Orient. 1(11). Р. 88-102.
