«Көк Тәңірі», «көк бөрі», «көк түрік» сөздерінің мифолингвистикалық сипаты
Қаралымдар: 125 / PDF жүктеулері: 195
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2023-3-146-160Кілт сөздер:
колоративті лексика, көк Тәңірі, көк бөрі, көк түрік, Ашина, мифологема, ұлттық дүниетаным, ғаламның тілдік бейнесі, дүниетанымАннотация
Мақалада түркі халықтарына ортақ таным ретінде қалыптасқан «көк Тәңірі», «көк бөрі», «көк түрік» ұғымдарына байланысты туындаған мифтердегі «көк» сөзінің символдық мағыналары мифолингвистикалық талдау негізінде қарастырылды. Жалпы тіл білімінде тілді адамның
танымдық ойлау қабілетімен байланыстыра қарастыру өзекті мәселелердің қатарында екендігі белгілі. Тілді рухани-мәдени код ретінде антропоөзектік парадигма тұрғысынан зерттеу тілдің ашылмаған жаңа қырларын тануға мүмкіндік береді. Сөздік қорымызда ерте кезден сақталып келе
жатқан колоративті лексикаға жататын «көк» сөзі тіл дамуында тек қана түстік мағынаны ғана емес, әртүрлі мағыналарды да білдіреді. Түрік танымындағы дүниенің бастауы саналатын «көк» сөзі ежелден-ақ көк Тәңірі ретінде заттық мағынаға ие болған. Көне түріктердің танымында «көк» сөзі – көк аспанның белгісі. Осыған байланысты «Тәңірі», «көк», «аспан» ұғымдарын семантикалық парадигма ретінде қарастырамыз. «Тәңірі» мен «Көк» сөздері аспан мағынасындағы мәндес сөздер. «Күлтегін»
және «Білге қаған» жырларында ежелгі түріктер өздерін «көк түріктер» деп атаған. Мұндағы «көк» сөзі космогониялық аспан мағынасын білдіреді. «Көк Тәңірі», «көк түрік» ұғымдары «аспан» сөзімен байланысты болса, «көк бөрі» ұғымындағы «көк» сөзі киелі, қадірлі, қасиетті, қуатты, батыл деген сипаттық мағыналарға ие. Зерттеу жұмысында «көк Тәңірі», «көк бөрі», «көк түрік» сөздеріне байланысты туындаған мифтерге талдау жасалып, ежелгі
мифтердегі «көк» концептісінің семантикалық ерекшелігіне байланысты тұжырымдар айтылды.
Әдебиет
Абай тілі сөздігі, 1968. Алматы: Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы. 734 б.
Авакова Р.А., Сайлауова А.А., 2012. Түркі мифологемалары: халық санасының мәдени рухани тетігі. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті хабаршысы. Филология сериясы. 1 (135). Б. 203-208.
Аронұлы С., 2013. Бөрі басы – ұраным: жыр толғау, айтыстар, естеліктер. Алматы: Халықаралық Абай клубы. 288 б.
Баскаков Н.А., 1964. Русско-алтайский словарь. Москва: Советская энциколопедия. 875 с.
Гумилев Л.Н., 1967. Древние тюрки. Москва: «Наука». 112 с.
Жанайдаров О., 2006. Ежелгі Қазақстан мифтері. Алматы: «Аруна». 252 б.
Жолдасбеков М., 2012. Асыл арналар: жеті томдық шығармалар жинағы. Т. 1. Астана: Күлтегін. 343 б.
Жұмабаев М., 1995. Шығармалар. Том 1. Алматы: Білім. 256 б.
Жұртбай Т., 2016. Ашина – Көкбөрі. – URL: https://e-history.kz/kz/news/show/3349 (қаралған күні 18.11.2022).
Қазақ эпостары., 2007. Алматы: Көшпенділер. 416 б.
Қайдаров Ә.Т., 1988. Қазақ тілінің тарихи лексикологиясы: проблемалары мен міндеттері. Алматы: Ғылым. 236 б.
Қасқабасов С., 2009. Ойөріс. Алматы: Жібек жолы. 304 б.
Қондыбай С., 2008. Қазақ мифологиясына кіріспе. Алматы: Арыс. 207 б.
Құнанбайұлы А., 2020. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. Т.1: Өлеңдер мен аудармалар Алматы: «Жазушы». 336 б.
Марғұлан Ә., 1985. Ежелгі жыр, аңыздар. Алматы: Жазушы. 368 б.
Ордабекова Х.А., Күркебаев К.Қ., 2018. Дәстүрлі және қазіргі тілдік санадағы «қасқыр» лексемасының лингвомәдени сипаты. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті хабаршысы. Филология сериясы. №3 (171). Б. 153-159.
Сәнік З., Зейноллақызы Ж., 2016. Қазақ этнографиясы. Алматы: Ан Арыс. 576 б.
Уәлиханов Ш.Ш., 2013. Тәңірі: таңдамалы. Алматы: Халықаралық Абай клубы. 388 б.
Tazegul E., Nakhanova L., 2021. Cultural Anthropology: Symbolism of Color in the Worldview of Turkic Peoples // Turkic Studies Journal. 2 (Vol.4). P. 59–66. https://doi.org/10.32523/2664-5157-2020-2-4-59-66
