Жүсіп Баласағұнның «Құтадғу білік» шығармасында Жаратушының жырлануы
Қаралымдар: 139 / PDF жүктеулері: 95
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2022-4-63-77Кілт сөздер:
«Құтадғу білік», Жүсіп Баласағұн, әдеби үдеріс, дін, Жаратушы, діни таным, діни термин, әдеби ескерткішАннотация
Қарахан дәуірінде түркі халықтарының жаппай исламды қабылдауы дін
тақырыбының әдеби көркем шығармаларда кеңінен көтерілуіне себеп болды.
Баласағұндық Жүсіптің «Құтадғу білік» еңбегі тікелей дін тақырыбына
арналмаса да, ислам дініне қатысты мәліметтерді қамтыған шығарманың
бірі. Сол заманның діни танымы мен әдеби үдерісін бағамдау қазіргі қазақ
әдебиеттану ғылымы үшін маңызды мәселенің бірі деуге болады. Аталмыш
тақырып бұған дейін Р.Р. Арат, С.М. Арсал, И. Кафесоглу, А. Инан, А. Ділашар,
А.Б. Ержиласун, Р. Данкофф, Н.Келімбетов, А.Қыраубаева, А. Егеубаев,
С. Екер, Х. Касапоглу, Г. Құрманғалиева, Г .Канашаева және т.б. зерттеушіғалымдар тарапынан зерделенді. Олардың ішінде түрік тілінде жарық көрген
ғалым С.Екер еңбегінің орны ерекше. Дегенмен шығарма қазақ әдебиеттану
ғылымы саласында қолжазба мәтін бойынша зерделеп, ондағы діни танымның
астарын талдауды қажет етеді. Сондықтан зерттеу нысаны ретінде
Ж.Баласағұнның «Құтадғу білік» атты көркем шығармасы, оның ішінде
автордың Жаратушы туралы жыры кездесетін «Тәңрі әззе уә желле өгдісі
айор» яғни, «Әзіз уа ұлы Тәңірдің құдіреттілігі айтылады» деген 1-баптағы
мәтіндері негізге алынды. Шығарманың Ферғана нұсқасы бойынша
факсимилесі мен Р.Р. Арат жасаған транскрипциясы қолданылады. Талдау
барысында 33 бәйіт зерделеніп, оның 14-і мысал етіп беріледі. Сандық зерттеу
әдісі арқылы діни терминдердің шығармада қолданылу жиілігі көрсетіледі.
Олардың мағынасы ғалымдардың пікірімен дәйектеліп, өлең жолдары Құран аяттарымен салыстырылады және танымдық тұрғыда сараланады.
Әдебиет
Бес ғасыр жырлайды. 1989. 2 томдық. Т. 1. құраст.: М. Мағауин, М. Байділдаев. Алматы: Жазушы. 384 б.
Канашаева Г. 2020. Қарахан дәуірі жазба ескерткіштері: Жаратушы сипаты. ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. 1 (Т.92). 46-53 бб.
Қашқари М. 2017a. Түрік сөздігі. 3 томдық. Т. 3. Көне түркі тіл. ауд. А. Егеубай. Алматы: Арда+7. 600 б.
Қашқари М. 2017b. Түрік сөздігі. 3 томдық. Т. 1. Көне түркі тіл. ауд. А. Егеубай. Алматы: Арда+7. 592 б.
Құран Кәрім. 1991. Қазақша мағынасы және түсінігі / Араб тіл. ауд. Халифа Алтай. Медине: Құран Шәриф басым комбинаты. 604 б.
Құрманғали Г. 2020. Құранның ортағасырлық әдеби жәдігерлерге ықпалы. Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ хабаршысы. Филология сериясы. 3 (Т.132). 36-43 б.
Моллақанағатұлы С. 2020. Қарахан мемлекеті тұсындағы алғашқы Құран аудармасы. Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ хабаршысы. Саяси ғылымдар. Аймақтану. Шығыстану. Түркітану сериясы. 2 (Т.127). 177-184 б.
Сартқожаұлы Қ. 2019. Орхон ескерткіштерінің толық атласы. 2 томдық. Т. 1. Алматы: Samga Press. 509 б.
Сыздықов С. 2014. Қарлық-Қарахан мемлекеті: саяси тарихы және мәдени мұралары. Астана: Фолиант. 320 б.
Arat R.R. 1979a. Kutadgu Bilig: Metin. 1. Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu. 656 s.
Arat R.R. 1979b. Kutadgu Bilig: İndeks. 3. Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu. 565 s.
Arsal S.M. 1947. Türk Tarihi ve Hukuk. İstanbul: İsmail Akgün. 416 s.
Dankoff R. 1983. Yusuf Khass Hajib. Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig) – A Turko-Islamic Mirror for Princes. Translated, with an Introduction and Notes by Robert Dankoff. The University of Chicago Press. Chicago and London. P. 282.
Demirli E. 2012. Vahdet-i Vücûd. İslam ansiklopedisi. 42.Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 590 р.
Dilaçar A. 1988. Kutadgu Bilig İncelemesi. 2. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. 209 s.
Eker S. 2006. Kutadgu Bilig’de (teñri ‘azze ve celle ögdisin ayur) Türkçe İslami Terimlerin Kaynakları Üzerine. Bilig. 38. 103-122 s.
Ercilasun A.B. 2016. Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk Dili Tarihi. 17. Baskı. Ankara: Akçağ. 486 s.
İnan A. 1998. Makaleler ve İncelemeler. 2. Cilt. 2.Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. 418 s.
Kasapoğlu Ç.H. 2016. Türk kültür tarihi ve Kutadgu bilig // «Жүсіп Баласағұн шығармашылығының түркі əлемі мəдениетіне қосқан үлесі» халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары (13 сәуір 2016 ж.). Алматы: Қазақ университеті. 7-10 бб.
Kafesoğlu İ. 1983. Türk Millî Kültürü. İstanbul: Boğaziçi yayınları. 447 s.
Yusuf Has Hacib. 2015 Kutadgu Bilig. Fergana nüshası. Ankara: Türk Dil Kurumu. 223 s
