Әлішер Науаидің «Мухәкәмәтул-луғәтәйн» шығармасының түркітану саласындағы маңызы

Аннотация

Әлішер Науаи шығармаларының түркі халықтары әдебиетінде алар орны
ерекше. Жазған дүниелерінің көлемі жағынан бір емес, бірнеше ақынды орап түсетін шайыр
заманында түркі халықтары арасында алғаш рет «Хамса» дәстүрін енгізгендігімен ерекшеленеді.
Оның әдеби, тарихи, тілдік және тәзкирә-мемуарлық туындылары кейінгі ақындардың
шығармашылығына қатты әсер еткен. Сондай шығармаларының бірі - «Мухәкәмәтул-луғәтәйн»
(«Екі тіл туралы пікір»). Екі тілдің грамматикалық ерекшелігі мен поэтикалық қуатын зерделеген
Науаи осы туындысы арқылы түркі әдеби тілінің парсыдан ешбір кем түспейтіндігін ғылыми
түрде негіздеген. Түркі тілінің бай сөздік қорын нақты мысалдармен ашып көрсеткен. Әсіресе,
парсы тілінде кездеспейтін жүз етістікті атап, кейбіріне өлең жолдарымен мысал келтірген.
Сол жәдігерде кездесетін көне атаулар мен жүз етістіктің басым бөлігі бүгінгі қазақ тілінде
де кеңінен қолданылады. Автор осы мақаласы арқылы Науаидің «Мухәкәмәтул-луғәтәйн»
шығармасының түркітану саласындағы маңызын саралап береді. Сондай-ақ, осы жәдігердің
бүгінге дейін жеткен қолжазбалары туралы да қысқаша мәлімет ұсынып, сол нұсқалардың
ерекшелігіне тоқталады. Бұл жәдігердің алғашқы басылымдары мен кейінгі кездерде зерттелуі
туралы да автор өз ойларымен бөліскен. Зерттеу нысанына Фатих қолжазбасы алынып, кейбір
түркі сөздерінің қолданылу ерекшелігі нақты мысалдармен берілген. Заманында екі тілде қатар
қалам тербеген (зул-лисәнәйн) Науаидің бұл шығармасында көтерілген кейбір мәселелер қазір
де өзектілігін жоғалтқан жоқ. Орта ғасырларда араб, парсы және түркі тілдері өзара бәсекеге
түссе, бүгінгі жаһандану заманында ағылшын, орыс және қазақ тілдерінің қазақ қоғамындағы
қолданылу аясы тағы көтеріліп отыр. Осының өзі-ақ Науаи шығармасын зерттеп-зерделеудің
өзектілігін көрсетсе керек.