Semantic and grammatical connections of the Old Turkic word аčïγ with the vocabulary of the Kazakh language

Зифа Темиргазина; Ольга Андрющенко

doi:10.32523/2664-5157-2025-2-197-212

Авторлар

Зифа Темиргазина Әлкей Марғұлан атындағы ПМУ https://orcid.org/0000-0003-3399-7364
Ольга Андрющенко Әлкей Марғұлан атындағы Павлодар педагогикалық университет https://orcid.org/0000-0003-4269-9588

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-2-197-212

Кілт сөздер:

көне түркі сөзі, семантикалық құрылым, ačïγ, ащы, синкреттілік, аффикс, лексика-семантикалық нұсқа, көп мағыналы сөз, қазақ лексикасы, етістіктен туған зат есім.

Аннотация

Мақалада тілдің негізгі лексикалық қорына кіретін көне түркілік аčïγ сөзінің қазақ тіліндегі осы сөзден генеалогиялық тұрғыда тарайтын сөздермен мағыналық байланыстары қарастырылады. Аčïγ лексемасы негізгі дәмді білдіреді және -g жұрнағы арқылы етістіктен зат есім тудыратын сөзжасам үлгісі бойынша аčïетістігінен туындаған. Бұл жұрнақ етістіктен зат есім тудыратын сөзжасам үлгісіне жатады. Аčïγ есім лексемасында негізгі дәм сезімдерінің бірі заттың қасиеті ретінде де, ашыту, ашу үдерісінің нәтижесі ретінде де берілген. Лексеманың екі тікелей мағынасы бар: «қышқыл» және «ащы». Олар «ашыту, ашу нәтижесінде алынған» және «дәм сезу рецепторларында тітіркендіргіш, ашытатын әсер тудыратын» мағыналарымен ұштасқан. Біз жүргізген көп мағыналы көне түркі сөзінің семантикалық құрылымын реконструкциялау қазіргі түркі тілдерінде оның көп жағдайда сақталғаны туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Мұны қазақ тілінің сөздіктеріндегі деректер де растайды. Аčïγ сөзінің семантикалық құрылымын талдау, оны көне түркі тіліндегі сөз тудырушы етістік негізінің семантикасымен, сондай-ақ қазақ тіліндегі ащы лексемасының семантикалық құрылымымен салыстыру ежелгі түркі және қазақ тілдеріндегі көп мағыналы сөздер арасындағы лексика-грамматикалық байланыстардың дамуына тән бірқатар үрдістерді айқындауға мүмкіндік береді. Оларға тура мағыналардың кеңеюі, көп мағыналы көне түркі сөзінің лексика-семантикалық нұсқаларының бір-бірінен алшақтауы және қазіргі түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде омонимдердің пайда болуы жатады. Ащы лексемасының тура мағыналарына «қышқыл», «ащы» дегендерден басқа, көне түркі тілінде қалыптаса бастаған, бірақ қазақ тілінде сөздің семантикалық құрылымына мықтап енген «тұзды» мағынасы да жатады. Сондай-ақ ежелгі түркі сөзімен этимологиялық тұрғыда байланысты лексемалардың семантикалық құрылымының қарапайымдануы байқалады. Сондай-ақ жоғарыда аталған лексико-семантикалық нұсқалардың алшақтауының үдерісі және сонымен қатар жаңа мағыналардың пайда болуы нәтижесінде көне түркі сөзімен этимологиялық тұрғыдан байланысқан лексемалардың семантикалық құрылымының қарапайымдануы байқалады. Аčïγ лексемасынан мұраға қалған ауыспалы мағыналардан бөлек, қазақ тіліндегі ащы сөзінде метонимиялық және метафоралық мағына ауысуы негізінде пайда болған «күйдіргіш, ойып түскіш», «өткір, ащы (дауысқа қатысты)» секілді жаңа мағыналар да байқалады. Қазақ тіліндегі ащы сөзі семантикасының дамуында көне түркі тіліндегі етістіктен жасалған сөздердің синкретті сипаты маңызды рөл атқарды, бұл өз кезегінде көне түркі лексемасының бір семантикалық құрылымына кіретін сын есімдер мен зат есімдердің мағыналарының жіктелуіне алып келді. Жүргізілген зерттеуіміз көрсеткендей, көне түркі лексемаларының семантикалық құрылымын талдау қазақ тіліндегі сөздерде жасырын қалған немесе ұмытылған мағыналық байланыстарды анықтауға мүмкіндік береді және олардың мағыналық дамуының қисынын қайта қалпына келтіреді.

Автор туралы мәлімет

Зифа Темиргазина, Әлкей Марғұлан атындағы ПМУ

филология ғылымдарының докторы, профессор

Ольга Андрющенко, Әлкей Марғұлан атындағы Павлодар педагогикалық университет

филология ғылымдарының кандидаты, доцент

Әдебиет

Ал-Кашгари Махмуд, 2005. Диван Лугат ат-Турк. Перевод, предисловие и комментарии З.-А.М. Ауэзовой, индексы составлены Р. Эрмерсом. Алматы: Дайк-Пресс. 1288 с.

Древнетюркский словарь, 2016. Под ред. Д.М. Насилова, И.В. Кормушина, А.В. Дыбо, У.К. Исабековой; сост. Т.А. Боровкова, Л.В. Дмитриева, А.А. Зырин, И.В. Кормушин и др. 2-е изд., пересмотр. Астана: «Ғылым» баспасы. 760 с.

Жамолова Ш.Ш., 2021. Cемантическая структура слова. Экономика и социум. №10(89). С. 647-650.

Каиржанов А.К., Азмуханова А.М., Абжапарова Б.Д., 2024. Синкретизм общественного мифологического сознания древнейшей эпохи. Тіл және әдебиет: теориясы мен тәжірибесі. №1. С.9-19. http://doi.org/10.52301/2957-5567-2024-1-23-33

Қазақша-орысша сөздік. [Электронный ресурс] – URL: https://sozdik.kz/(дата обращения: 12.01.2025)

Қалиев Б., 2014. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты. 726 б.

Рамстедт Г.И., 1957. Введение в алтайское языкознание. Москва: Изд. Иностранная литература. 254 с.

Сарбалаев Ж.Т., 2014. Из истории имени прилагательного в казахском языке. Мир науки, культуры, образования. № 4 (47). С. 252-255.

Севортян Э.В., 1966. Аффиксы именного словообразования в азербайджанском языке. Москва: Наука. 437 с.

Сөздік. Словарь, 2002. Составители: Б. Исмағұлова, Э. Ережепова, Г. Әбдижапбарова. Алматы: Издательство «Аруна». 416 б.

Тектигул Ж.О., 2013. Эволюция общетюркских аффиксов в казахском языке. Москва: Академия естествознания. 277 с. [Электронный ресурс] – URL: https://monographies.ru/ru/book/section?id=6673 (дата обращения: 10.02.2025)

Темиргазина З.К., 2024. Батыр в казахском эпосе как архетип героя: концепции А. Маргулана и современных исследователей. Тіл және әдебиет: теориясы мен тәжірибесі. Язык и литература: теория и практика. №1. С. 20-27. http://doi.org/10.52301/2957-5567-2024-1-49-56

Темиргазина З.К., Андрющенко О.К., Амангелды А., 2024. Глаголы с семантикой ремесленных действий в словаре Махмуда ал-Кашгари как отражение хозяйственной и социальной жизни древних тюрков. Turkic Studies Journal. Т. 6. № 4. С. 150-167. http://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-4-150-167

Erdal M., 2004. A grammar of Old Turkic. Lejden: Brill. 575 p.

Gries S., 2019. Chapter 2: Polysemy. In: Cognitive Linguistics – Key Topics. P. 22-43. http://doi.org/10.1515/9783110626438-002

Klein D.E. and Murphy G.L., 2001. The Representation of Polysemous Words. Journal of Memory and Language. No. 45. P. 259-282. http://doi.org/10.1006/jmla.2001.2779

REFERENCE

Al-Kashgari Mahmud, 2005. Divan Lughat at-Turk [Divan Lughat at-Turk]. Perevod, predislovie i kommentarii Z.-A. M. Auézovoj, indeksy sostavleny R. Érmersom [Translation, preface and comments by Z.-A. M. Auezova, indices compiled by R. Ermers]. Almaty: Dyke-Press. 1288 p. [in Old Turkic and Russian].

Erdal M., 2004. A grammar of Old Turkic. Leiden: Brill. 575 p.Gries S., 2019. Chapter 2: Polysemy. In: Cognitive Linguistics – Key Topics. P. 22-43. http://doi.org/10.1515/9783110626438-002

Kairzhanov A.K., Azmukhanova A.M., Abzhaparova B.D., 2024. Sinkretizm obshchestvennogo mifologicheskogo soznania drevnejshej épohi [Syncretism of the public mythological consciousness of the ancient era]. Tíl žane adebiet: teoriâsy men tažíribesí. [Language and literature: theory and practice]. 1. Р. 9-19. http://doi.org/10.52301/2957-5567-2024-1-23-33 [in Russian].

Kaliev B., 2014. Kazak tilinin tusindyrme sozdigi. [Explanatory dictionary of the Kazakh language]. Almaty: Memlekettik tildi damytu instituty. 726 р. [in Kazakh].

Klein D.E. and Murphy G.L., 2001. The Representation of Polysemous Words. Journal of Memory and Language, 45, 259-282. http://doi.org/10.1006/jmla.2001.2779

Ramstedt G.I., 1957. Vvedenie v altayskoe yazykoznanie. [Introduction to Altai linguistics]. Moskva: Inostrannaya literatura. 254 p. [in Russian].

Sarbalaev Zh.T., 2014. Iz istorii imeni prilagatel'nogo v kazahskom yazyke [From the history of the adjective in the Kazakh language]. Mir nauki, kulʹtury, obrazovaniya. [World of science, culture, education]. 4(47). Р. 252-255. [in Kazakh].

Sevortyan E.V., 1966. Affiksy imennogo slovoobrazovaniya v azerbaidzhanskom yazyke [Affixes of nominal word formation in the Azerbaijani language]. Moskva: Nauka. 437 p. [in Russian].

Sozdik. Slovar' [Dictionary], 2002. Sostaviteli: B. Ismagulova, E. Erezhepova, G. Abdizhapbarova. Almaty: Izdatel'stvo “Aruna”. 416 р. [in Kazakh].

Tektigul Zh.O., 2013. Evolutsiya obshcheturkskikh affiksov na kazakhskom yazyke. [Evolution of common Turkic affixes in the Kazakh language]. Moskva: Akademiya estestvoznaniya. 277 p. [Electronic resource]. Available at: https://monographies.ru/ru/book/section?id=6673 (Accessed: 10.02.2025) [in Russian].

Temirgazina Z.K., 2024. Batyr v kazakhskom epose kak arkhetip geroya: kontseptsii A. Margulana i sovremennyh issledovatelej [Batyr as an archetypal hero in the Kazakh epic: conception A. Margulana and contemporary researchers]. Til jäne ädebïet: teorïyası men täjirïbesi – Yazyk i literatura: teoriya i praktika. [Language and literature: theory and practice]. 1. Р. 20-27. http://doi.org/10.52301/2957-5567-2024-1-49-56 [in Russian].

Temirgazina Z.K., Andryuсhshenko O.K., Amangeldi A., 2024. Glagoly s semantikoy remeslennykh deystviy v slovare Makhmuda al-Kashgari kak otrazheniye khozyaystvennoy i sotsial'noy zhizni drevnikh tyurkov. [Verbs with the semantics of craft actions in the dictionary of Mahmud al-Kashgari as a reflection of the economic and social life of the ancient Turks]. Turkic Studies Journal. 6(4). Р. 150-167. http://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-4-150-167 [in Russian].

Zhamolova Sh.Sh., 2021. Semanticheskaya struktura slov. [Semantic structure of words]. Ekonomika i sotsium. [Economy and society]. 10(89). Р. 647-650. [in Russian].