Қазақ тілінің ұлттық корпусындағы Әбіш Кекілбаевтың көркем әлемінің тілдік бейнесі
Қаралымдар: 255 / PDF жүктеулері: 141
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-1-163-177Кілт сөздер:
ұлттық корпус, корпустық лингвистика, электронды мәтін, символ, метафора, көркем әлем, тілдік бейне, тілдік тұлға, дискурс, Ә.КекілбаевАннотация
Жаһандану заманындағы тілдің қарқынды да кешенді қызметі оны талдаудың жаңа ақпараттық технологиялар негізінде жүргізілуін талап етеді. Қазақ тіл біліміндегі антропоөзектік кеңістік тілдік константамен шектелмей, сөз иесінің эгоөзекті сипаттарына да назар аударады.
Бұл бағытта тілдік санада құрылымдалып, тілдік тұлғаның рухани-құндылықтық мәнін, уәжін белгілі мөлшерде таңдалған мәтін негізінде анықтау мүмкіншілігі жеткіліксіз.
Сондықтан тілдің қатынас құралы ретіндегі коммуникативті қызметімен қатар кумулятивтік, этнотанымдық қызметінің антропоөзектік парадигма аясындағы тіл ~ мәдениет, тіл ~ қоғам т.б. сабақтастығы, тіл ~ компьютер сабақтастығымен
толықтырылуы заманауи тіл ғылымының деңгейін көрсететінін эмпирикалық зерттеулер тәжірибесі айқындап отыр.
Бұл жағдайдың ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қарқынды дамып келе жатқан мәтін лингвистикасына, онымен тығыз байланысты дискурс мәселесіне тікелей қатысы бар. Осымен байланысты қазақ тіл біліміндегі қолданбалы лингвистиканың
жетістіктері мен тәжірибесінің (М.Әуезовтің 20 томдық
шығармалары мәтіндерінің жиілік сөздігі, 1995) жаңа деңгейде қарқынды дамуы компьютерлік технологияның мүмкіндіктерін тілді зерттеу барысында қолдануға жол ашып, қазақ тіл білімінде
корпустық лингвистика саласының қалыптасуына негіз болуда.
Қазақ тіл біліміндегі тілдік жүйенің ішкі заңдылықтарын ашуға бағыт-талған іргелі зерттеулерді корпустық тәсілмен оңтайландыру
үрдісі – замана талабы.
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дің филология факультетінің Жалпы тіл білімі және еуропа тілдері кафедрасы жасаған «Алматы қазақ тілі корпусы» осы жұмыстың Қазақстан тіл біліміндегі бастамасы деуге болады. 2012 жылы А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында аннотацияланған қазақ тілінің электрондық мәтіндерінен тұратын «Қазақ тілінің
ұлттық корпусы» деп аталатын ауқымды инновациялық жобаның бастапқы нұсқасы жасалды. Қазақ тіліндегі барлық стильді қамтып, он тоғыз ішкорпустан құрастырылған бұл жүйе «Ұлттық корпус» ретінде жобаланған.
Осы мақсатқа орай Қазақ тілінің ұлттық корпусының Жазушылар ішкорпусына енгізілген Әбіш Кекілбаевтың «Аңыздың ақыры», «Бәсеке», «Шыңырау» шығармаларындағы көркем әлемнің тілдік бейнесін құратын көріктеуіш құралдар жүйесі лингвомәдениеттанымдық, лингвокогнитивтік, тілдік тұлға теориясы тұрғысынан қарастырылады.
Мақалада Жазушылар ішкорпусына қатысты қазақ сөз қазынасының түп-тамырын терең игерген, коммуникативтік әлеуетінің имплициттік астарын ашып, эксплициттік сипатын жетілдіру қабілеті ерекше қаламгер Ә.Кекілбаевтің көркем тілін, тілдік тұлғасын дәйектейтін мәтін тілін (авторлық фразеологизмдер, танымдық түр-түс атауларының
өзіндік тіркесімдері, этнолексика мен лингвокультуремалар қолданысымен көріктеу
құралдар жүйесінің лингвопрагматикасы т.б.) корпусқа енгізіп, өңдеу нәтижесінде Әбіш Кекілбаев феноменін ашу мәселесін дәлелдеуге талпыныс жасалады.
Downloads
Әдебиет
Абай тілінің сөздігі, 1968. Алматы: Ғылым. 734 б.
Алдаш А., 2004. Қазіргі қазақ көркемсөз өрнегі. Алматы: Қазақ универститеті. 224 б.
Алексеева Л.В., Мишланова С.Л., 2002. Медицинский дискурс: теоритеческая основа и принципы. Пермь. 200 с.
Алефиренко Н.Ф., 2013. Лингвокультурология (ценностно-смысловое пространство языка). М.: Флинта, Наука. 224 с.
Антонова Е.Н., 2023. Интертекстуальный характер поэтического филологического дискурса. // Вестник Российского университета Дружбы народов. Серия: Теория языка, семиотика, семантика. №14(1). С. 246-255.
Балақаев М., 1987. Қазақ әдеби тілі. Алматы. 269 б.
Гальперин И.Р., 2005. Текст как объект лингвистического исследования. М.: Едиториал УРСС. 144 с.
Жалпы білім берудегі қазақ тілінің жиілік сөздігі, 2016. Алматы: Дәуір. 1472 б.
Жанпейісов Е., 1976. М.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясының тілі (тарихиэтимологиялық байқаулар, материалдар). Алматы: Ғылым.
Жұбанов А., Жаңабекова А., 2017. Корпустық лингвистика. Алматы: «Қазақ тілі» баспасы. 336 б.
Жұмалиев Қ., 1960. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. Алматы. 364 б.
Қазақ әдеби тілінің cөздігі, 2011. Алматы. 760 б.
Қайдаров Ә., Ахтамбердиева З., Өмірбекова Б., 1992. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. Алматы: Ана тілі. 160 б.
Лакофф Дж., Джонсон М., 2004. Метафоры, которыми мы живем. М.: Едиториал УРСС. 256 с.
Момынова Б., 2023. Көркем мәтін поэтикасы. Алматы: Қазақ тілі баспасы. 192 б.
Николаева Т.М., 2000. От звука к тексту. М.: Языки русской культуры. 680 с.
Өмірәлиев Қ., 1976. XV-XIX ғасырлардағы қазақ әдебиеті. Алматы: Ғылым. 270 б.
Рыков В.В., 2002. Корпус текстов как реализация объективно-ориентированный парадигмы // Труды международного семинара. Диалог-2002. М.: Наука. 300 с.
Садирова Қ.К., 2008. Қазақ тіліндегі көп пропозициялы дискурстың құрылымдық негіздері. Ақтөбе. 428 б.
Cмағұлова Г., 2002. Мәтін лингвиcтикаcы: оқу құралы. Алматы. 152 б.
Сыздықова Р., 2004. Абайдың сөз өрнегі. Алматы: Арыс. 208 б.
Сыздықова Р., Шалабаев Б., 1989. Көркем тексті лингвистикалық талдау. Алматы. Мектеп. 128 б.
Шәріп А., 2000. Қазақ поэзиясы және ұлттық идея. Алматы: Білім. 335 б.
Чернявская В.Е., 2009. Лингвистика текста: Поликодовость. Интертекстуальность. Интердискурсивность. М.: Книжный дом. 249 с.
REFERENCE
Abay tılınıñ sözdıgı [Dictionary of Abai’s language], 1968. Almaty. Gylym. 734 p. [in Kazakh].
Aldash A., 2024. Qäzırgı qazaq körkemsöz örnegı [The modern kazakh literary expression]. Almaty: Qazaq universitetı. 224 p. [in Kazakh].
Aleekseeva L.V., Mishlanova S.L., 2002. Medicinskij diskurs: teoreticheskaya osnova principy [Medical discourse: theoretical basis and principles] Perm. 200 p. [in Russian].
Alefirenko N.F., 2013. Lingvokulturologiya (cennostno-smyslovoe prostranstva yazyka) [Linguoculturology (the value-semantic space of language)]. M.: Flinta, Nauka. 224 p. [in Russian].
Antonova E.N., 2023. Intertekstualnyj harakter poeticheskogo filologicheskogo diskursa. [The intertextual nature of poetic philological discourse]. Bestnik Rossijskogo universiteta druzhba narodof. Seriya: Teoriya yazyka, semiotika, semantika. No14(1). P. 246-255. [in Russian].
Balaqaev M., 1987. Qazaq ädebi tılı [Kazakh Literary Language]. Almaty. 269 p. [in Kazakh].
Galperin I.R., 2005. Tekst kak obiekt lingvisticheskogo issledovaniya [Text as an object of linguistic research]. M.: Editorial URSS. 144 p. [in Russian].
Jalpy bılım berudegı qazaq tılınıñ jiılık sözdıgı [Frequency dictionary of the kazakh language in general education], 2016. Almaty: Däuır.1472 p. [in Kazakh].
Janpejısov E.M., 1976. Äuezovtıñ “Abai zholy” epopeyasynyñ tılı (tarihi-etimologiyalyq baiqaular, materialdar) [The language of M. Auezov’s ‘The path of Abai’]. Almaty: Ğylym. [in Kazakh].
Jūbanov A., Jaŋabekova A., 2017. Korpustyq lingvistika [Corpus linguistics]. Almaty: «Qazak tili» baspasy. 336 p.[in Kazakh].
Jumaliev Q., 1960. Qazaq ädebietı tarihynyñ mäselelerı jäne Abai poeziasynyñ tılı [Issues of the history of kazakh literature and the language of Abai’s poetry]. Almaty. [in Kazakh].
Qazaq ädebi tılınıñ sözdıgı [Dictionary of the kazakh literary language], 2011. Almaty. 760 p. [in Kazakh].
Qaidarov A., Ahtamberdieva Z., Ömırbekova B., 1992. Túr-tústerdıñ tıldegı körınısı. [The representation of colors in language.] Almaty: Ana tılı. 160 p. [in Kazakh].
Lakoff Dzh., Dzhonson M., 2004. Metafory, kotorymi my zhivem. [Metaphors we live by]. M.: Editorial URSS. 256 p.
Momynova B., 2023. Körkem mätin poetikasy. [Poetics of literary text]. Almaty: «Qazaq tılı» baspasy. 192 p. [in Kazakh].
Nikolaeva T.M., 2000. Ot zvuka k tekstu [From sound to text.] M.: Yazyki russkoj kultury. 680 p. [in Russian].
Ömıraliev Q., 1976. XV-XIX ğasyrlardağy qazaq ädebietı [Kazakh literature of the 15th-19th centuries]. Almaty: Ğylym. 270 p. [in Kazakh].
Rykov V.V., 2002. Corpus tekstov kak realizaciya obektivno-orientirovannyj paradigmy [Corpus of texts as an implementation of the objectively-oriented paradigm]. Trudy mezhdunarodnogo seminara. Dialog-2002. M.: Nauka. 200 p. [in Russian].
Sadirova. Q.K., 2008. Qazaq tılındegı köp proziciyaly diskurstyñ qūrylymdyq negızderı [Structural foundations of multi-propositional discourse in the kazakh Language]. Aqtöbe. 428 p. [in Kazakh].
Smagulova G., 2002. Mätin lingvistikasy: oqu quraly [Text linguistics: A study guide]. Almaty. 152 p. [in Kazakh].
Syzdyqova R., 2004. Abaidyñ söz örnegı [The Word Expression of Abai]. Almaty: Arys. 208 p. [in Kazakh].
Syzdyqova R., Shalabaev B., 1989. Körkem tekstı lingvistikalyq taldau [Linguistic analysis of a literary text]. Almaty: Mektep. 128 p. [in Kazakh].
Shärip A., 2000. Qazaq poeziyasy jäne ūlttyq ideya [Kazakh poetry and national idea]. Almaty: Bılım. 335 p. [in Kazakh].
Chernyavskaya B.E., 2009. Lingvistika teksta: Polikodovost. Intertekstualnost. Interdiskursivnost. [Text linguistics: Polycodality. Intertextuality. Interdiscursivity.]. M.: Knizhnyj dom. 249 p. [in Russian].
Жүктеулер
Жарияланды
Дәйексөзді қалай келтіруге болады
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2025 Turkic Studies Journal
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-Коммерциялық емес 4.0 халықаралық лицензиясы.
