Значение творчества Чингиза Айтматова в развитии якутской  культуры

Валентина Семенова

doi:10.32523/2664-5157-2025-1-130-145

Авторлар

Валентина Семенова Ресей Федерациясы Солтүстік-Шығыс халықтарының тілдері мен мәдениеті институты https://orcid.org/0000-0001-5194-4878

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-1-130-145

Кілт сөздер:

Айтматов, Якутия, мәдениет, ұлттық әдебиет, фольклорлық-мифоло гиялық сюжеттер, интернационализм, аударма, Саха театры, Потапов, Борисов, феномен, байланыс

Аннотация

Мақалада Шыңғыс Айтматовтың саха тіліне аударылған (1966) шығармалар жинағы және оның «Ана – Жер Ана», «Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбет» повестері негізінде П.А.Ойунский атындағы Саха мемлекеттік драма театрында Федот Потапов және Андрей Борисов режиссерлігімен сахналанған (1965, 1982) спектакльдері қарастырылады. Жұмыстың мақсаты – Шыңғыс Айтматов шығармашылығының саха мәдениетінің дамуына ықпалын қарастыру болып табылмақ. Зерттеу әдістемесі тарихи типологиялық, мәдени-тарихи, нақты-аналитикалық, салыстырмалы-салғастырмалы және т.б. түрлі ғылыми әдістерді қолдануды көздейтін кешенді тәсілдерге негізделген.
Шыңғыс Айтматов шығармалары ұлттық болмыспен қатар, халықтар арасындағы байланыстарды қамтитындығымен де ерекшеленеді. Жазушы туған қырғыз халқының өміріндегі өзекті мәселелерді бейнелеу арқылы жаһандық, жалпыадамзаттық
құндылықтарды да қозғай білді, оның қаламынан шыққан туындылар әлем халқын ұлтына, дүниетанымына және дініне бөлмей, тұтас қамтыды әрі шығармашыл тұлғаларға сарқылмас өмірлік шабыт сыйлады. Автордың пікірінше, қырғыз
жазушысының фольклорлық-мифологиялық сюжеттерге терең баруы, ұлттық идеяны бекітуі, жалпыадамзаттық құндылықтар мәселесін қозғауы, «мәңгілік» тақырыптар тұрғысында ой өрбітуі оның шығармашылығын уақытқа тәуелсіз ете отырып, әлем
әдебиетінде айшықты орын алуына мүмкіндік берді.
Жүргізілген ғылыми талдаулар нәтижесінде жазушының шығармашылығы мен қызметі қырғыз бен саха халықтарының ұлтаралық қатынастар бірлігін нығайту жолында маңызды орын алғаны анықталды. Ш. Айтматовтың шығармашылығы мен тұлғасы Сібір мен Саха жазушыларының шығармашылығына зор ықпал етіп, аудармашылық іс
әрекеттің дамуын жаңа деңгейге көтерді. Саха театрының дамуы қырғыз жазушысының есімімен тығыз байланысты. Айтматов феноменін ерекше құбылыс ретінде қарау оның халық театры сахнасында қойылған шығармаларының саха режиссерлері Федот Потапов пен Андрей Борисовтың жоғары деңгейлі қойылымдары мен ірі шығармашылық жетістіктері ғана емес, сонымен қатар республика өнерінің дамуының маңызды
белестері саналады. Жазушы мұрасының бірегейлігі оның шығармалары арқылы саха халқының салт-дәстүрлері мен ұлттық мәдениетін Ресей мен әлемнің мәдени кеңістігіне танытуында жатыр. Шыңғыс Айтматов шығармалары көркем әдебиет әлеміндегі басты оқиға ретінде саналып ғана қоймай, сонымен бірге түрлі мәдениет өкілдерінің өнері арқылы да ортақ тіл табуға мүмкіндік беретін біріктіруші көпірі санатында қызмет атқарды. Оның мысалдары арқылы әдебиеттің мәдени және тілдік кедергілерді жеңу
жолдары түсіндіріледі: ұлтына қарамастан, баршаға түсінікті адамзаттық сезімдер мен толғаныстар туралы әңгіме қозғалады.

Downloads

Download data is not yet available.

Автор өмірбаяны

Валентина Семенова, Ресей Федерациясы Солтүстік-Шығыс халықтарының тілдері мен мәдениеті институты

филология ғылымдарының докторы, якут әдебиеті кафедрасының меңгерушісі

Әдебиет

Ала-хайа сарыала (Расцвет над Ала-Тау), 1967. Якутск: Книжное изд-во. 376 с.

Айтматов Ч.Т., 2024. Аҕа туура тэппит туйаҕа (Солдатенок). Күрүлгэн. №4. С. 64-69.

Айтматов Ч.Т., 2016. Илгэлээх ардах (Белый дождь). Якутск: Бичик. 656 с.

Айтматов Ч.Т., 2014. Буурҕалаах тохтобул (Буранный полустанок). Чолбон. №1. С.

-62; №2. 25-46.

Айтматов Ч.Т., 2018. Кыһыл былааттаах тирэхчээним (Тополек мой в красной

косынке). Якутск: Бичик, 141 с.

Айтматов Ч.Т., 2015-2016. Муора кытылынан суурэр Эриэн ыт (Пегий пес, бегущий

краем моря). Чолбон. №12. С. 48-57; №1. С. 37-50; №2. С. 37-55.

Айтматов Ч.Т., 2012. Чыҥыс Хаан үрүҥ былыта (Белое облако Чингисхана). Күрүлгэн

(Водопад). №2. С. 56-102.

Борисова А.А., Максимов Н.И., 2010. Утверждение жизни и духовное вознесение

человека (1961-1982) // Антология Саха театра. Кн. 1. Якутск: Бичик. С.141-180.

Гуринов А.-Арчылан, 2012. После чтения. Күрүлгэн. № 2. С. 103-106.

Дмитриев И.-Сиэн Чолбодук, 2000. Занавес открывается... Москва: Айыына. 199 с.

Зулумян Б.С., 1995. У истоков армянской культуры. Типологические черты //

История национальных литератур. Перечитывая и переосмысливая. Москва: Наследие.

С. 124-134.

Кедрина З.С., 1976. Социалистический реализм и тюркоязычные литературы

Средней Азии и Казахстана в общесоюзном литературном процессе // Тезисы докладов

и сообщений Всесоюзной тюркологической конференции “Тюркоязычные литературы – история и современный литературный процесс”. Алма-Ата, 27-29 сентября 1976 г.

Алма-Ата: Наука. 130 с.

Киндикова Н. М., 2019. Актуальные вопросы современной алтайской литературы.

Горно-Алтайск. 216 с.

Күн кууһар хайатыттан (Солнечная гора), 2017. Якутск: Бичик. 415 с.

Наумов Д., 2016. Заветное слово великого поэта // Айтматов Ч.Т. Белый дождь.

Якутск: Бичик. С. 3-6.

Ойунская С.П., Бурцев Д.Т., Мыреева А.Н., Васильева Д.Е., 2005. Современная проза

// Литература Якутии ХХ века: Историко-литературные очерки. Якутск: Ин-т гуман.

исслед. С. 376-424.

Окорокова В.Б., 2018. Дмитрий Наумов – летописец якутской жизни. Якутск:

Издательский дом СВФУ. 238 с.

Садыков А., 1976. Роль Чингиза Айтматова в сближении литератур // Тезисы докладов

и сообщений Всесоюзной тюркологической конференции “Тюркоязычные литературы – история и современный литературный процесс”. Алма-Ата, 27-29 сентября 1976 г.

Алма-Ата: Наука. 130 с.

Сайфулина Ф.С., Арзамазов А.А., 2023. Тюркские и нетюркские этнохудожественные

перекрестки Урала, Западной Сибири и Крайнего Севера: опыт моделирования новых

межлитературных общностей. Казань: Редакционно-издательский центр «Школа». 216

с.

Семенова В.Г., 2022. Научная биография А.И. Софронова-Алампа: роль личности в

истории народа. Якутск: Издательский дом СВФУ. 316 с.

Сивцев С.Н.-Доллу, 2000. Вспоминая прошлое… Якутск: Сахаполиграфиздат. 208 с.

Суорун Омоллон, 1975. Якутскому драматическому театру имени П.А. Ойунского 50

лет // Якутский театр. Якутск: кн. изд-во. С. 5-39.

Чусовская В.А., 2006. Путь к театру олонхо: Творчество режиссера Андрея Борисова.

Якутск: Бичик. 192 с.

REFERENCE

Ala-haja saryala (Rascvet nad Ala-Tau) [Blossoming over Ala-Tau], 1967. Yakutsk: Book Publishing House. 376 p. [in Russian].

Ajtmatov Ch.T., 2024. Aҕa tuura teppit tujaҕa (Soldatenok) [The Little Soldier]. Kүrүlgen [Waterfall]. , No. 4. P. 64-69. [in Russian].

Ajtmatov Ch.T., 2016. Ilgeleekh ardah (Belyj dozhd’) [White Rain]. Yakutsk: Bichik. 656 p. [in Russian].

Ajtmatov Ch.T., 2014. Buurҕalaah tohtobul (Burannyj polustanok) [The Day Lasts More Than a Hundred Years]. Cholbon [North Star]. No. 1, pp. 44-62; No. 2. P. 25-46 [in Russian].

Ajtmatov Ch.T., 2018. Kyһyl bylaattaah tirekhcheenim (Topolek moj v krasnoj kosynke) [My Poplar in a Red Scarf]. Yakutsk: Bichik. 141 p. [in Russian].

Ajtmatov Ch.T., 2015-2016. Muora kytylynan suurer Erien yt (Pegij pes, begushchij kraem morya) [The Spotted Dog Running Along the Seashore]. Cholbon [North Star]. No. 12. P. 48-57; No. 1. P. 37-50; No. 2. P. 37-55. [in Russian].

Ajtmatov Ch.T., 2012. Chyҥys Haan үrүҥ bylyta (Beloe oblako Chingiskhana) [The White Cloud of Genghis Khan]. Kurulgen [Waterfall]. No. 2. P. 56-102. [in Russian].

Borisova A.A., Maksimov N.I., 2010. Utverzhdenie zhizni i duhovnoe voznesenie cheloveka [Affirmation of Life and Spiritual Uplifting (1961–1982)] (1961-1982). Antologiya Saha teatra [Anthology of the Sakha Theater]. Book 1. Yakutsk: Bichik. P. 141-180. [in Russian].

Gurinov A.-Archylan, 2012. Posle chteniya [After Reading]. Kurulgen [Waterfall]. No. 2. P. 103-106. [in Russian].

Dmitriev I.-Sien Cholboduk, 2000. Zanaves otkryvaetsya... [The Curtain Rises...] Moscow: Ajyyna. 199 р. [in Russian].

Zulumyan B.S., 1995. U istokov armyanskoj kul’tury. Tipologicheskie cherty [At the Origins of Armenian Culture: Typological Features]. Istoriya nacional’nyh literatur. Perechityvaya i pereosmyslivaya [History of National Literatures: Rethinking and Reinterpreting]. Moscow: Nasledie. P. 124-134. [in Russian].

Kedrina Z.S., 1976. Socialisticheskij realizm i tyurkoyazychnye literatury srednej Azii i Kazahstana v obshchesoyuznom literaturnom processe [Socialist Realism and Turkic Literatures of Central Asia and Kazakhstan in the All-Union Literary Process]. Tezisy dokladov i soobshchenij Vsesoyuznoj Tyurkologicheskoj konferencii “Tyurkoyazychnye literatury – istoriya i sovremennyj literaturnyj process” [Abstracts of Reports and Presentations of the All-Union Turkological Conference «Turkic Literatures – History and Contemporary Literary Process»]. Almaty, September 27-29. Almaty: Nauka. 130 p. [in Russian].

Kindikova N. M., 2019. Aktual’nye voprosy sovremennoj altajskoj literatury [Current Issues of Modern Altai Literature]. Gorno-Altajsk. 216 р. [in Russian].

Kүn kuuһar hajatyttan (Solnechnaya gora) [Sunny Mountain], 2017. Yakutsk: Bichik. 415 р. [in Russian].

Naumov D., 2016. Zavetnoe slovo velikogo poeta [The Cherished Word of a Great Poet]. Ajtmatov Ch.T. Belyj dozhd’ [White Rain]. Yakutsk: Bichik. P. 3-6. [in Russian].

Ojunskaya S.P., Burcev D.T., Myreeva A.N., Vasil’eva D.E., 2005. Sovremennaya proza [Contemporary Prose]. Literatura Yakutii XIX veka: Istoriko-literaturnye ocherki [Yakutia Literature of the 20th Century: Historical and Literary Essays]. Yakutsk: Institute of Humanities Research. P. 376-424. [in Russian].

Okorokova V.B., 2018. Dmitrij Naumov – letopisec yakutskoj zhizni [Dmitry Naumov – Chronicler of Yakut Life]. Yakutsk: Publishing House of NEFU. 238 p. [in Russian].

Sadykov A., 1976. Rol’ Chingiza Ajtmatova v sblizhenii literature [The Role of Chingiz Aitmatov in Bringing Literatures Closer]. Tezisy dokladov i soobshchenij Vsesoyuznoj Tyurkologicheskoj konferencii “Tyurkoyazychnye literatury – istoriya i sovremennyj literaturnyj process” [Abstracts of Reports and Presentations of the All-Union Turkological Conference «Turkic Literatures – History and Contemporary Literary Process”]. Almaty, September 27-29, 1976. Almaty: Nauka. 130 p. [in Russian].

Sajfulina F.S., Arzamazov A.A., 2023. Tyurkskie i netyurkskie etnohudozhestvennye perekrestki Urala, Zapadnoj Sibiri i Krajnego Severa: opyt modelirovaniya novyh mezhliteraturnyh obshchnostej [Turkic and Non-Turkic Ethno-Artistic Intersections of the Urals, Western Siberia, and the Far North: Modeling New Interliterary Communities]. Kazan: Editorial and Publishing Center “School.” 216 p. [in Russian].

Semenova V.G., 2022. Nauchnaya biografiya A.I. Sofronova-Alampa: rol’ lichnosti v istorii naroda [The Scholarly Biography of A.I. Sofronov-Alamp: The Role of Personality in the History of a People]. Yakutsk: Publishing House of NEFU. 316 p. [in Russian].

Sivcev S.N.-Dollu, 2000. Vspominaya proshloe... [Remembering the Past...] Yakutsk: Sakha Polygraph Publishing House. 208 p. [in Russian].

Suorun Omollon, 1975. Yakutskomu dramaticheskomu teatru imeni P.A. Ojunskogo 50 let [50 Years of the P.A. Oyunsky Yakut Drama Theater]. Yakutskij teatr [Yakut Theater]. Yakutsk: Book Publishing House. P. 5-39. [in Russian].

Chusovskaya V.A., 2006. Put’ k teatru olonho: Tvorchestvo rezhissera Andreya Borisova [The Path to the Olonkho Theater: The Creativity of Director Andrei Borisov]. Yakutsk: Bichik. 192 р. [in Russian].