Род (клан) Кыргыз в составе башкир. Башкиро-кыргызские  этногенетические параллели

Аниса Бикбулатова; Альберт  Асылгужин; Альбина Максутова

doi:10.32523/2664-5157-2024-4-17-35

Авторлар

Аниса Бикбулатова Ж. Баласағын атындағы Қырғыз ұлттық университеті
Альберт Асылгужин «Шежере» Башқұртстан халықтарының тарихи мұрасын зерттеу орталығы АКеҰ
Альбина Максутова Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-4-17-35

Кілт сөздер:

башқұрттар, қырғыздар, генетикалық туыстық, қырғыз болысы, гаплогруппа, субклад, этникалық байланыстар, эпос

Аннотация

Башқұртстанға хакас, қырғыз, ун, сарыг, ас, сондай-ақ табын сияқты тайпалық топтардың енуі IX-X ғасырларға жатады және хакастардың (қырғыздардың) батыс бағытта, «қырғыз ұлы державасы» деп аталатын дәуірде кеңеюімен байланысты. Башқұрттар мен қырғыздардың қоныстану аймағын қайта құру үшін маңызды ақпарат ортағасырлық шығыс (араб, парсы) географтары мен тарихшыларының еңбектерінде қамтылған. Шыңғыс ханның кезінде «Қисса-и Шыңғыс ханда» көрсетілгендей, қырғыздар бұрыннан башқұрт халқының бір бөлігі болып, Тәуелсіз Қырғыз ұлысын (аймаҡ, иләү) құрады. XVI ғасырдың ортасында башқұрттар Мәскеу (орыс) бодандығын қабылдағаннан кейін башқұрттардың автономды саяси-құқықтық мәртебесі дәстүрі сақталды. Башқұрт руларының көп бөлігі ресми түрде (заңды түрде) өздері иеленген жерлерді – рулардың ұжымдық құқығын (вотчиналық құқық) қамтамасыз етті.
Генетикалық зерттеулердің нәтижелері башқұрттар құрамындағы қырғыз рулық бірлестігінің ата-бабаларының шығу тегі мен көші-қон жолының нұсқаларын нақтылауға, бірқатар башқұрт және Қырғыз руларының (кландарының) сыналған өкілдерінің генетикалық жақындығы туралы сұрақтарды нақтылауға көмектеседі. Башқұрттардың бірқатар басқа рулық топтары Y хромосомасының әртүрлі туыстық субкладтарында Y хромосомасы бойынша Қырғыз руларымен (сондай-ақ бірқатар қазақ руларымен) салыстырмалы түрде жақын генетикалық туыстыққа ие. Гаплогруппа R1a. Башқұрттың Қошсо руы мен Қырғызстанның Талас облысындағы Кушчи руының сынамадан өткізілген сыналған өкілдерінің генетикалық жақындығы ерекше қызығушылық тудырады.

Автор туралы мәлімет

Аниса Бикбулатова, Ж. Баласағын атындағы Қырғыз ұлттық университеті

тарих ғылымдарының докторы, археология, этнология, деректану және тарихнама кафедрасының профессоры

Альберт Асылгужин, «Шежере» Башқұртстан халықтарының тарихи мұрасын зерттеу орталығы АКеҰ

докторант

Альбина Максутова, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

докторант

Әдебиет

Абрамзон С.М., 1990. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. Фрунзе: Кыргызстан. 480 с.

Амантаева С., 2017. Ҡырғыҙ дуҫтар – Башҡортостанда // Йәшлек. 23-се июн.

Аминев З.Г., 2013. Эпос «Урал батыр» и мифология башкир. Уфа: Издательство «ДизайнПресс». 160 с.

Аристов Н.А., 1896. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности // Живая старина. СПб. Вып. III–IV.

Аюпов Т., 2017. Кыргызско-башкирские этногенетические и историко-культурные взаимосвязи / Науч. ред. О. Дж. Осмонов. Б: Триада Принт. 242 с.

Аюпов Т.М., 2023. Генеалогические предания — ценный источник изучения кыргызско-башкирских историко-культурных связей // Народы и религии Евразии, 28(4). C. 110-121.

Бартольд В.В., 1973. Сочинения / В. В. Бартольд. М.: Наука. Т. 8. 724 с.

«Гаплогруппы казахов, узбеков и киргизов - коренных жителей Средней Азии», 2023. [Ссылка на электр. ресурс: https://haplogroup.narod.ru/centr_asia.html (проверено 10.12.2023 г.].

История башкирских родов. Кыргыз, 2015. Том 10 / С.И. Хамидуллин, Ю.М. Юсупов, Р.Р. Асылгужин, Р.Р. Шайхеев, И.Р. Саитбатталов, В.Г. Волков, А.А. Каримов, А.М. Зайнуллин, Р.М.

Камалов, Ф.С. Марваров, Р.М. Рыскулов, А.Р. Асылгужин, А.Я. Гумерова, Г.Ю. Галеева, Г.Д. Султанова. Уфа: ГУП РБ Уфимский полиграфкомбинат. 808 с.

История башкирских родов. Табын, 2017. Том 28. Ч. 2 / С.И. Хамидуллин, Б.А. Азнабаев, И.Р. Саитбатталов, И.З. Султанмуратов, Р.Р. Шайхеев, Р.Р. Асылгужин, В.Г. Волков, А.А. Каримов, А.М. Зайнуллин. Уфа: ИИЯЛ УНЦ РАН; КИТАП. 832 с.: илл.

История башкирских родов. Кошсо, Сызги, Упей, 2016. Том 18 / С.И. Хамидуллин, Б.А. Азнабаев, И.З. Султанмуратов, И.Р. Саитбатталов, Р.Р. Шайхеев, Р.Р. Асылгужин, А.М. Зайнуллин, В.Г. Волков, А.А. Каримов. Уфа: ИИЯЛ УНЦ РАН; Уфимский полиграфкомбинат. 527 с.: илл.

История Хакасии, 1993. История Хакасии с древнейших времен до 1917 года /Под ред. Л.Р. Кызласова. М.: Восточная литература, Наука. 528 с.

Исянгулов Ш.Н., 2015. Башкиро-кыргызские этногенетические связи // Вестник Челябинского государственного университета. № 16 (371). История. Вып. 65. С. 26–31.

Кузеев Р.Г., 1974. Происхождение башкирского народа. Этнический состав, история расселения. М.: Наука. 572 с.

Кызласов Л.Р., 1984. История Южной Сибири в средние века. М.: Высшая школа. 167 с.

Мажитов Н.А., 1995. Эпос «Урал батыр» – важнейший источник по истории древних башкир // Эпос «Манас» и эпическое наследие народов мира: Тезисы докладов научного симпозиума. Б. С. 54 – 55.

Махмуд ал-Кашгари, 2005. Диван лугат ат-турк. Диван лугат ат-турк. – Перевод, предисловие и комментарии З.-А.М. Ауэзовой. Алматы: Дайк-Пресс. 1288 с.

Мамуров А., 2008. «Илькаем»: башкирам праздник посвящен // Эхо Оша. 30 января.

Материалы по истории кыргызов и Кыргызии, 1973. Выпуск I. (Ромодин В.А. - редактор). Москва. 283 с.

Молдобаев И.Б., 1982. Башкирско-киргизские параллели в этнонимике эпоса «Манас» // Вопросы этнической истории Южного Урала. Уфа. 83 с.

Молдобаев И.Б., 1985. Отражение этнических связей киргизов в эпосе «Манас». Издательство «Илим». Фрунзе.

Россыпь, 2006. Россыпь башкирских звезд в Кыргызстане // 25 кадр (Журнал). № 6 (15). С. 20-23.

Сабитов Ж.М., Даулет Б., 2012. «Потомки Адигине и Тагая среди кыргызов»// The Russian Journal of Genetic Genealogy. Vol 4, No 2 (2012)/Vol 5, No 1 (2013). C. 48-51.

Сабитов Ж., 2013. Происхождение кыргызов с точки зрения полиморфизма Y – хромосомы.

Агентство АКИpress. 30 сентября 2013 г. [ссылка на электр. ресурс: https://kgcode.akipress.org/unews/un_post:1828].

Таштаналиев Б., 2009. Башкыр кыргыздары // Аалам кыргыздары (Эл аралык коомдук, адабий-көркөм журнал). № 5. 34 б.

İlhan Cengiz. Orta Asya’nın Genetik Yapısı. TENGRITAGH AKADEMIYESI. Uyghur Academy of Art and Science [ссылка на электр. ресурс: https://biyologlar.com/orta-asyanin-genetik-yapisi].

Kenzheakhmet Nurlan, 2021. Eurasian Historical Geography as Reflected in Geographical Literature and in Maps from the 13th to the Mid-17th Centuries. Deutsche Ostasienstudien 24. OSTASIEN Verlag.

Viae Regnorum, 1927. Descriptio ditionis moslemicae auctore Abu Ishak al’-Istakhri. Ed. M. J. de Goeje // Bibliotheca Geographorum Arabicorum. Pars I. Ed. 2. Leiden.

Zerjal et al, 2002. A Genetic Landscape Reshaped by Recent Events: Y-Chromosomal Insights into Central Asia, Volume 71, Issue 3. September. P.466–482. [Ссылка на электр ресурс: http://www.cell.com/ajhg/abstract/S0002-9297(07)60328-0; İlhan Cengiz. Orta Asya’nın Genetik Yapısı. TENGRITAGH DOI: https://doi.org/10.1086/342096

AKADEMIYESI. Uyghur Academy of Art and Science [ссылка на электр. ресурс: https://tengritagh.org/2015/07/23/orta-asyanin-genetik-yapisi/].