Саха тіліндегі қардың диалектілік атауларының семантикалық кеңістігі
Қаралымдар: 19 / PDF жүктеулері: 14
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-4-116-131Кілт сөздер:
саха тілі, қар, семантикалық өріс, ядро, мотивтендірілген белгілер, қардың диалектілік атаулары, семантикалық кеңістік, якуттардың дүниетанымыАннотация
Мақала саха тіліндегі қардың диалектілік атауларының семантикалық ерекшеліктерін сипаттауға арналған. Компоненттік және семантикалық талдаулар хаар ‘қар’ сөзінің
семантикалық өрісін анықтауға мүмкіндік берді. Диалектілік мағыналардың ішкі формасын білдіретін белгілері қардың физикалық қасиеттерін салыстыру негізінде қалыптасады.
Зерттелген атаулар қардың ұқсас мағыналарын ашады – қалың, борпылдақ, үлпілдек. Кейбір
атаулар қардың сыртқы формасының мағыналарына қосымша сипат береді. Бұл ретте
семантикалық өрістің негізіне қозғалыс, физикалық ерекшеліктер (адамның), заттың (нәрсенің), сонымен қатар сүт тағамдарының консистенциясын (қоюландырылған қаймақ) білдіретін белгілер де кіруі мүмкін. Талдауда көрсеткендей, бір сөздің әртүрлі аффикстер арқылы бірнеше сөз таптарына қатысты бір мағынаға ие бола алатынын көруге болады. Қар атауларының семантикалық өрісі саха тілінде қар атауларының семантикалық кеңістігін құрайды, олар келесі белгілермен сипатталады: 1) әртүрлі диалектілерде кең таралуы; 2) хаар ʽқарʼ негізгі
лексикалық бірлік ретінде түрлі қар түрлерін сипаттайтын бірқатар белгілерді біріктіреді; 3)
қардың диалектілік атауларының бір немесе бірнеше диалектілік аймақтарда (колыма, вилюй
аймақтары және т.б.) қолданылуы нәтижесінде диалектілердің таралу шекараларының анық
еместігі. Қар атауларының семантикалық кеңістігі қоршаған әлемнің ұзақ уақыт бойы бақылаулар нәтижесінде қалыптасқан тілдік дүниетанымын көрсетеді. Қар атауларын зерттеудің маңызы – якуттардың күнделікті тұрмыстық өмірін лингвистикалық тұрғыда сипаттауда болса керек.
Әдебиет
БТСЯЯ: Большой толковый словарь якутского языка. [Электронный ресурс] – URL: http://igi.ysn.ru/btsja/ (дата обращения: 02.10.2024).
Воронкин М.С., 1984. Северо-западная группа говоров якутского языка. Якутск: Якутское книжное изд-во. 221 с.
Головина Е.В., 2016. К вопросу о разграничении категорий семантического пространства и семантического поля. Филологические науки. Вопросы теории и практики. № 4-3(58). С. 82-85.
ДСЯС: Диалектологический словарь языка саха: Дополнительный том, 1995. Новосибирск: ВО «Наука». 296 с.
ДСЯЯ: Диалектологический словарь якутского языка, 1976. Москва: Наука. 392 с.
ДТС: Древнетюркский словарь, 1969. Ленинград: Наука. Ленингр. отд-ние. 676 с.
Дьячковский Н.Д., 1977. Звуковой строй якутского языка. Ч. 2: Консонантизм. Якутск: Якутское книжное изд-во. 255 с.
Дьячковскай Н.Д., 2000. Саха билиҥҥи тыла: Фонетика. Дьокуускай: СГУ издательствота, 2000. 174 с.
Дьячковский Ф.Н., Попов В.Г., 2015. Разновидности хаар ‘снег’ в якутском языке // Современные проблемы гуманитарных и естественных наук: материалы XXV международной научно-практической конференции, Москва, 26-27 ноября 2015 года. Том II. Москва: Научно-информационный издательский центр «Институт стратегических исследований». С. 46-53.
Иванов С.А., 2017. Лексические особенности говоров якутского языка. Новосибирск: Наука. 392 с.
Иванов С.А., 2016. Названия атмосферных явлений в якутском языке и его говорах // Северо-Восточный гуманитарный вестник. 2016. № 3(16). С. 74-84.
Коркина Е.И., 1992. Северо-восточная диалектная зона якутского языка. Новосибирск: ВО «Наука». Сибирская издательская фирма. 270 с.
Кузьмина А.А., 2022. Концепт «Снег» в языковой и фольклорной картине мира коренных народов Якутии // Современные исследования социальных проблем. Т. 14. № 2. С. 295-322.
Кулаковский А.Е., 2017. Труды по якутскому языку. Якутск: Медиа-холдинг Якутия. 280 с.
Маисов С.С., 2012. Ийэм кэпсиир... : роман. Ч. 3. Дьокуускай: Бичик. 383 с.
Мусаев К.М., 2008. Представления тюрок о климате // Природное окружение и материальная культура пратюркских народов. М.: Вост. лит. С. 42-67.
Мыреева А.Н., 2004. Эвенкийско-русский словарь. Новосибирск: Наука. 796 с.
Норманская Ю.В., 2007. Этимологии названий снега в сибирских (уральских и тюркских) языках // Подвижники сибирской филологии: В.А. Аврорин, Е.И. Убрятова, В.М. Наделяев:
Тезисы докладов Всероссийской научной конференции, Новосибирск, 27-29 сентября 2007 года. Новосибирск: Федеральное государственное бюджетное учреждение науки Институт филологии Сибирского отделения Российской академии наук. С. 170-175.
Пекарский Э.К., 1959. Словарь якутского языка. Ленинград: Издание АН СССР. Т. II. 2010 стлб.
Природное окружение и материальная культура пратюркских народов, 2008. М.: Вост. литература. 342 с.
Рассадин В.И., 1980. Монголо-бурятские заимствования в сибирских тюркских языках. Москва: научно-издательский, производственно-полиграфический и книгораспространительский центр Российской академии наук «Издательство «Наука», 1980. 115 с.
Романова Е.Н., 2024. Антропология холода: культура питания коренных народов Республики Саха (Якутия) / Е.Н. Романова, Н.К. Данилова, Е.К. Алексеева // Вестник Томского государственного университета. История. № 87. С. 165-175.
СИГТЯ: Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков, 2001. Лексика. М.: Наука. 822 с.
Сулейманов А.А., 2023. Снег в системе жизнеобеспечения якутов: традиции и современность // Томский журнал лингвистических и антропологических исследований. № 3(41). С. 140-153. DOI: https://doi.org/10.23951/2307-6119-2023-3-140-153
Умсуура, 2008. Сааскы ыйдар // Чуораанчык. № 7. С. 14-15.
Цыденжапов Ш.Р., 1992. Бурятско-русский фразеологический словарь. Улан-Удэ. 145 с.
Чимитдоржиева Г.Н., 2013. Монгольские метеотермины в тюркских языках Сибири // Вестник Бурятского научного центра Сибирского отделения Российской академии наук. № 4(12). С. 152-156.
Чугунекова А.Н., 2018. Обозначение зимнего времени года в хакасской языковой картине мира // Международный журнал гуманитарных и естественных наук. № 11-2. С. 153-158.
ЭСТЯ: Этимологический словарь тюркских языков: общетюркские и межтюркские лексические основы ... на буквы “К”, “Қ”, 1997. Москва: Наука. 363 с.
