Ферғана алқабының қырғыздары (Ферғана алқабының Өзбекстан бөлігі, ХХ ғасырдың екінші жартысы)
Қаралымдар: 23 / PDF жүктеулері: 10
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-3-69-87Кілт сөздер:
Қырғыз, Ферғана алқабы, статистика, Кеңес өкіметі, қырғыз тайпалары, ұлт, оң қанат, сол қанат, Бұлғашылар (ішкіліктер)Аннотация
Мақалада Қырғызстан аумағынан тыс, көрші Өзбекстан жерін мекен ететін қырғыздар туралы тарихи деректер жан-жақты талқыланады. Сонымен қатар, еңбекте
қырғыздардың сол елді мекенді жерсінуі, Ферғана алқабында таралу аймақтары, тайпалық құрамы, ежелгі халықтың материалдық және рухани мәдениеті де зерделенеді. Қазіргі таңда тәуелсіз мемлекеттердің (Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан сынды) құзырындағы Ферғана
алқабының аумағы ежелден «Алтын алқап» атты қосымша атауымен белгілі, сондай-ақ, өлке отырықшы, жартылай көшпелі, көшпелі мәдениеттердің жоғары дамығандығымен танымал, мұнда адамдар құнарлы жерлерді игеріп, жайылымдарды мал шаруашылығына пайдаланған. Қырғыз ұлтының тарихы, мәдениеті, тілі және басқа да өзіндік ерекшеліктері Ферғана алқабының халқымен және мәдениетімен тығыз байланысты. Қырғыздар ежелден-ақ Ферғана алқабы мен оның етегінде, таулы аймақтарда мекен еткені белгілі. Кейбір тарихи деректер мен зерттеушілердің еңбектеріне сүйенетін болсақ, қырғыздар Ферғана аңғары мен оның маңындағы аймақтарда б.з. Х-ХІ ғасырларынан бері мекендеп келе жатқанын айтып кеткен. Бұған мысал ретінде, тарихи дереккөздермен қатар, өлкеде біршама тығыз қоныстанған қырғыз тайпалары мен руларының атауларымен (этнотопонимдерімен) байланысты топонимикалық атауларды да
атап өтуге болады. Жалпы, бүгінгі күнге дейін Өзбекстанда тұратын қырғыздардың этникалық
тарихын, этногенезін, этникалық мәдениетін, тілін, материалдық және рухани мәдениетін жан жақты зерттеу жұмыстары жүргізілмегенін ерекше атап өткен жөн.
Әдебиет
Абашин С.Н., 2004. Население Ферганской долины (К становлению этнографической номенклатуры в конце XIX - начале ХХ века) // Ферганская долина: Этничность, этнические процессы, этнические конфликты. Москва. С. 38-102.
Абдуллаев У.С., Атаханов Р.С., 2014. Из истории узбекско-киргизских этнокультурных взаимоотношений (по материалам Ферганской долины) // Журнал научных публикаций аспирантов и докторантов. Ташкент. С.24-29.
Абрамзон С.М., 1960. Вопросы этногенеза киргизов по данным этнографии//ТКАЭЭ. Т.III. Фрунзе. С. 31-43.
Бушков В. К., Зотова Н.Л., 2004. Сельское население Наманганского уезда на рубеже XIX-XX веков (по статистическим данным) // Ферганская долина: Этничность, этнические процессы, этнические конфликты. Москва: Наука. С.110-138.
Валиханов Ч.Ч., 1958. Собрание сочинений. Алма-Ата: Гылым. 478 с.
Винников Я.Р., 1956. Родоплеменной состав и расселение киргизов на территории Южной Киргизии. ТКАЭЭ. Т.1. Москва: Наука. С. 136-170.
Губаева С.С., 1983. Этнический состав населения Ферганы в конце XIX - начале XX в. (по данным топонимии). Ташкент: Фан. 245 с.
Губаева С.С., 1991. Население Ферганской долины в конце XIX-начале XX в. (Этнокультурные процессы). Ташкент. 234 с.
Губаева С.С., 2004. К истории изучения этнического состава населения Ферганской долины// Ферганская долина: этничность, этнические процессы, этнические конфликты Отв. ред. С.Н. Абашин, В.И. Бушков; Ин-т этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая. Москва: Наука. С. 6-38.
Зарубин И.М., 1925. Список народностей Туркестанского края. Ленинград. С. 5-17.
История народов Узбекистана, 1947. Ташкент. Т.II. 514 с.
Караев О.К., 1968. Арабские и персидские источники IX-XIII веков о киргизах и Киргизии. Фрунзе: Илим. 104 с.
Каратаев О.К., 2013. Кыргыздардын теги, келип чыгышы, этностук-маданий алакалары. Бишкек: КТМУ. 290 б.
Кармышева Б.Х., 1976. Очерки этнической истории южных районов Таджикстана и Узбекистана. Москва: Наука. 356 с.
Койчиев А.К., 2002. Национально-территориальное размежевание в Ферганской долине (1924 г.). Бишкек: Учкун. 267 с.
Лыкошин Н.С., 1906. Чапкуллукская волость Ходжентского уезда. Опыт исследования экономических и бытовых условий жизни ее населения // Справочная книжка Самаркандской области. VIII. Самарканд. С. 36-68.
Магидович И.П., 1924. Население ТАССР в 1920 г. // Статистический ежегодник 1917-1923 гг. Ташкент. Т. 1. С. 43-45.
Малявкин А.Г., 1974. Материалы по истории уйгуров в IX–XII вв. Новосибирск: Наука. 210 с.
Наливкин В, Наливкина М., 1886.Очерки быта женщины туземного местного населения Ферганской долины. Казань. 234 с.
Ситняковский Н.Ф., 1900. Перечисление некоторых родов киргиз, обитающих в восточной части Ферганской области // Изв. Туркестанского отдела Рус. геогр. об-ва. Ташкент. Т. II. Вып. I. C. 92-110.
Солтоноев Б., 2003. Кыргыз тарыхы. Жооптуу редактору: академик А.Ч. Какеев. К-97. Бишкек: АРХИ. 448 б.
Сыдыков А., 1927. Родовое деление киргизов// «Благодарные ученики Средней Азии и его почитатели». Ташкент. С. 273-300.
Шаниязов К.Ш., 1980. Кипчаки в узбекской этнической среде в дооктябрьский период// Этнические процессы у национальных групп Средней Азии и Казахстана. Москва: Наука. С. 45-56.
Шаниязов К.Ш., 1974. К этнической истории узбекского народа (историко-этнографическое исследование на материалах кипчакского компонента). Ташкент: Фан. 346 с.
Этнический атлас Узбекистана. Кыргызы, 2002. Ташкент: Фан. С. 140-144.
