Дала көшпелілерінде жазу мәдениетінің бастаулары
Қаралымдар: 52 / PDF жүктеулері: 75
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-3-88-103Кілт сөздер:
мәдениет, жазу тарихы, петроглифтер, таңбалар, дала көшпелілері, жазу дәстур сабақтастығы, бітіг, әліпби, түркі халықтарыАннотация
Мақалада дала көшпелілері мәдениетіндегі жазу кезеңдерінің алғышарттары қарастырылып, затты жазу, суретті жазу және ой жазу кезеңдеріне тиесілі материалдарға
талдау жасалады. Дала көшпелілері қалдырған көптеген петроглифтер, таңбалар олардың жазу мәдениетіне деген талпынысын білдірсе керек. Мақала авторлары Моңғолиядағы Шивээт Хайрхан, Аршан хад, Хойт-Цэнхэр, Бага-Ойгур, Ресейдегі Бичикт-Бом, Қаракөл, Бижикт-Хая, Бии-Хем, Қарасұқ жазбалары, Қазақстандағы Ақ-Бауыр, Жетісу, Таңбалы, Теректі Әулие петроглифтеріне байланысты экспедициялар құрамында болып, аталмыш жазбалармен тікелей жұмыс жасаған. Сақтарға қатысты затты жазу кезеңіне тиесілі ақпараттарды грек деректері негізінде талдап, сол кезеңнен бүгінгі күнге дейін кейбір затты жазу элементтерінің жалғастығына қатысты деректер ұсынады. Көшпелілер танымындағы жыл қайыру дәстүрі бойынша: «қоян жылғы жұт», «мешін жылғы қырғын», т.с.с. деректердің сонау затты жазу кезеңінен қалған жалғастық екендігін алға тартады. Осы затты жазу, суретті жазу кезеңдері көне түркі бітіг жазуының алғышартын жасағандығына сенеді. Көптеген петроглифтер мен таңбалардың көне түркі бітіг жазуы әріп таңбаларына ұқсастығының басты себептерінің бірі осы мәдени-танымдық жалғастық болса керек. Осы мақаламыз арқылы жазу тарихи кезеңдерінің барлық үлгілері дала көшпелілері өмір сүрген аймақтарда кездесетіндігін ескере отырып, аталмыш кезеңде қолданылған элементтердің
көне түркі жазуының қалыптасуында маңызды рөл атқарғанына және әлемдік жазу мәдениетінде дала көшпелілерінің өз орны бар екендігіне көз жеткіземіз.
Әдебиет
Аманжолов А.С., 1978. К генезису тюркских рун // Вопросы языкознания. №2. С. 76-87.
Ескеева М.Қ., 2002. Қазақ жазуының тарихи негіздері (оқу құралы). Астана: Еуразия ұлттық университеті. 125 б.
Иоганнес Ф., 1979. История письма. Москва: ГРВЛ. 464 с.
Клоссон Г., 1986. Происхождение тюркского рунического алфавита // Зарубежная тюркология. С. 136-157.
Күдеринова Қ., 2005. Көне түркі графикасындағы графема, фонема қатынасы // Көне түркі жазба ескерткіштері: жазу мəдениетінің бастаулары, тілдің даму құбылыстары. Алматы. Б. 92-100.
Лившиц В.А., 1978. О происхождении древнетюркской рунической письменности // Советская тюркология. Баку. №4.
Новогродова Э.А., 1984. Мир петроглифов Монголии. М.: Наука. 168 с.
Самашев З., Базылхан Н., Самашев С., 2010. Көне түрік таңбалары. Астана: АО «АБДИ Компани». 168 б.
Сартқожаұлы Қ., 2007. Байырғы түрік жазуының генезисі. Астана: Арыс. 304 б.
Шаймердинова Н.Г., Молдабай Т., 2023. Еуразия кеңістігінің петроглифтері және таңбалары түрік мәдениеті мен жазуының архетиптері ретінде // Turkic Studies Journal 4 (2023). P. 35-51. DOI: http://doi.org/ 10.32523/2664- 5157-2023-4-35-51
Danzel W., 1929. Die Anfange der Schrift. Leipzig. 218 p. DOI: https://doi.org/10.1515/9783112369241-016
Grob J., 1899. Archiv für Kriminal-Anthropologie ünd Kriminalistik. Leipzig. Vogel 1. 65 p.
Hatice Ş.U., 2006. Başlanğıcından günümüze türk yazı sistemleri. Ankara: Akçay Yay. 408 р.
Kurt S., 1939. Vom Bild zum Buchstaben. Leipzig. 107 p.
Мoldabay T., 2023. History of Turkic alphabet development // Turkic Studies Journal. 2023. Vol. 5. No. 1. P. 49-59.
Richard P.K., 2013. The Symbolical Language of Ancient Art and Mythology. New York: Hard Press Publishing. 453 p.
Weule K., 1915. Vom Kerbestock zum Alphabet. Urformen der Scrift. Stuttgart. 216 p.
