Еуразияның шамандық-буддалық аймақтарындағы таспа-жалау мәдениетінің ерекшеліктері


Қаралымдар: 51 / PDF жүктеулері: 52

Авторлар

  • Чимиза Ламажаа

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-2-74-92

Кілт сөздер:

рәсімге арналған таспалар, рәсімге арналған жалаулар, сыйынуға арналған жалаулар, Саян-Алтай, Ішкі Азия, шаманизм, буддизм

Аннотация

Мақалада Саян-Алтай аймағының далалық және таулы-далалық жерлеріндегі
(Байкалдан Моңғолияның батысына дейінгі Оңтүстік Сібір территориясы) шамандық
мәдениеттің будда – тибеттікпен біріккен тұсындағы таспа-жалау мәдениетінің ерекшеліктері талданады. Бұл мәдениет толықтай алғанда буддалық болып есептеледі, дегенмен автор мұны
Еуразия шаманизмінің таспа мәдениетінің үлкен ареалының бөлшегі ретінде де қарастыруды ұсынады.
Мақалада автор ғылыми қолданысқа енгізіп отырған «таспа-жалау мәдениеті» терминіне
қатысты анықтама бере отырып, оның ерекшеліктерін ашып көрсету үшін мақалада тарихнамалық әдебиеттердің кең сипаттамасына, сондай-ақ аталған мәдениеттің қазіргі жағдайын бақылауға
негізделген бірнеше факторлар да талданады. Автор соңғы екі онжылдық шамасында таспа жалау мәдениеті өңірлерінің бірі саналатын шамандық – буддалық Тывада тікелей зерттеулерін
жүргізді.
Дереккөздер мен жеке материалдар талдамасы таспа-жалау мәдениеті дәстүрінің жалпы даму траекториясы таспа мәдениетінің жалпы ареалы Саян-Алтай, Ішкі Азия көшпелілерінің анимистикалық, шамандыққа дейінгі наным-сенімдері мен рәсім-жоралғыларынан бастау алғандығы туралы шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Бұл дәстүр осы аймақта, оның ішінде
Тибет көшпелілерінде де дамыған шаманизмнің рәсімдік тәжірибесі арқылы одан әрі беки түсті.
Кейіннен Үндістан мен Қытайдың (буддизм, жібек, сый тарту ету дәстүрі, рәсімдік тәжірибелер) мәдени дәстүрлерімен де байытыла отырып және тибеттік буддизм формасын қабылдап, ол осы аймаққа оралып, өз «тамырын» «күшейте түсті».

Автор өмірбаяны

Чимиза Ламажаа

философия ғылымдарының докторы, тәуелсіз зерттеуші

Әдебиет

Barker D., 2003. Tibetan prayer flags: Send your blessings on the breeze. London: Connections Book

Publishing Ltd. 64 p.

Gazizova V., 2021. Sacred heights in the topography of flatlands. Ovaa kurgans in the Kalmyk

Buddhist landscape // Études mongoles et sibériennes, centrasiatiques et tibétaines. № 52. DOI:

https://doi.org/10.4000/emscat.4960 DOI: https://doi.org/10.4000/emscat.4960

Martin E., 2016. Gift, Greeting or Gesture: The Khatak and The Negotiating of Its Meaning on The

Anglo-Tibetan Borderlands // Himalaya. № 35 (2). P. 56-72.

Modi J. J., 1918. Tubetan salutations and a few thoughts suggested by them // Anthropological

Papers. Part II; Papers read before the Anthropological Society of Bombay; The British India Press. P.

-123.

Rockhill W.W., 1894. Diary of a Journey Through Mongolia and Tibet in 1891 and 1892. Washington, DOI: https://doi.org/10.2307/196851

Smithsonian Institution. 413 p.

Абаева Л.Л., 1991. Культ гор и буддизм в Бурятии (Эволюция верований и культов

селенгинских бурят) / отв. ред. Н. Л. Жуковская. М.: Наука. 144 с.

Алексеев Н.А., 1984. Шаманизм тюркоязычных народов Сибири (опыт ареального

сравнительного исследования). Новосибирск: Наука, Сибирское отделение. 233 с.

Алтайский этнографический словарь, 2023. ред.колл. Н. В. Екеев (отв. ред.), Э. В. Енчинов

(науч. ред.), С. В. Абысова, Д. А. Аткунова, М. С. Дедина, С. Д. Дилекова, Т. В. Метреева, Э. Г.

Торушев, А. Э. Чумакаев; БНУ РА «НИИ алтаистики им. С. С. Суразакова». Горно-Алтайск. 370 с.

Антонов Н.К., 1971. Материалы по исторической лексике якутского языка. Якутск: Якутское

книжное изд-во. 175 с.

Бакаева Э.П., 1994. Буддизм в Калмыкии. Историко-этнографические очерки. Элиста:

Калмыцкое книжное издательство. 128 с.

Бакаева Э.П., 2003. Добуддийские верования калмыков. Элиста: Джангар. 357 с.

Басилов В.Н., 1984. Избранники духов. М.: Политиздат. 208 с.

Басилов В.Н., 1992. Шаманство у народов Средней Азии и Казахстана. М.: Наука. 328 с.

Берзин А., 1992. Тибетский буддизм: Его история и перспективы развития. М.: Традиционная

медицина. 31 с.

Бурнаков В.А., 2006. Духи Среднего мира в традиционном мировоззрении хакасов.

Новосибирск: Изд-во Института археологии и этнографии СО РАН. 208 с.

Бутанаев В.Я., 2003. Бурханизм тюрков Саяно-Алтая. Абакан: Изд-во Хакасского

государственного университета им. Н. Ф. Катанова. 260 с.

Галданова Г.Р., 1989. Элементы тюркских влияний в традиционных верованиях бурят //

Этнокультурные процессы в Юго-Восточной Сибири в средние века / редколлегия: И. А. Асеев и

др. Носибирск: Наука, Сибирское отделение. 185 с.

Данилова Н.К., Васильев В.Е., 2019. Религиозный ландшафт: «сиэл», «салама» и «дэлбиргэ»

в

ритуальном пространстве в свете изучения эволюции бескровных жертвоприношений

народа саха // Общество: философия, история, культура. № 12 (68). С. 30-35. DOI: https://doi.

org/10.24158/fik.2019.12.4

Доржигушаева О.В., Киплюкс А.В., 2023. Экологизация традиции завязывания зурам, хадаков

и хий-морин на местах поклонения в Республике Бурятия // Новые исследования Тувы. № 4. С.

–343. DOI: https://doi.org/10.25178/nit.2023.4.23 DOI: https://doi.org/10.25178/nit.2023.4.23

Екеева Э.В., Белекова Э.А., 2018. Культовая атрибутика в традиционном мировоззрении

алтайцев. Горно-Алтайск: БНУ РА «Научно-исследовательский Институт алтаистики им. С. С.

Суразакова». 120 с.

Жеребина Т., 2009. Сибирский шаманизм: этнокультурный атлас. СПб.: Амфора; ТИД Амфора.

с.

Жуковская Н.Л., 1986. «Подарок — отдарок» и его место в системе социальных ценностей

монголов // Mongolica. Памяти академика Б. Я. Владимирцова / редколлегия: А. Н. Кононов и

др. М.: Главная редакция восточной литературы. 299 с.

Жуковская Н.Л., 2002. Кочевники Монголии. Культура. Традиции. Символика. М.: Восточная

литература. 246 с.

Ламажаа Ч.К., Санчай Ч.Х., Монгуш А.В., 2023. Ритуальные ленты и флаги в практике

современных тувинцев // Новые исследования Тувы. № 4. С. 344-370. DOI: https://doi.

org/10.25178/nit.2023.4.24

Ламажаа Ч. К., Шаймерденова М. Дж. Кадак – шарф подношения и освящения (из истории

традиции) // Новые исследования Тувы. 2024, № 2. С. 152-176. DOI: https://doi.org/10.25178/

nit.2024.2.10

Лиджиева А.М., 2019. Молитвенные флажки «ки мөрн» в современной городской жизни DOI: https://doi.org/10.22162/2541-9749-2019-8-2-76-82

калмыков // Magna Adsurgit: Historia Studiorum. № 2. С. 76-82. DOI: https://doi.org/10.22162/2541

-2019-8-2-76-82

Михайлов Т.М. 1980. Из истории бурятского шаманизма (с древнейших времен по XVIII в.).

Новосибирск: Наука, Сибирское отделение. 321 с.

Мосс М., 2011. Общества. Обмен. Личность. Труды по социальной антропологии. М.: КДУ.

с.

Мосс М., 2000. Социальные функции священного. Избранные произведения. СПб.: Евразия.

с.

Ойноткинова Н.Р., 2021. Мифологическая картина мира алтайцев: концепты, мотивы,

сюжеты. Новосибирск: ИПЦ НГУ. 622 с.

Рассадин В.И., 2005. Хозяйство, быт и культура тофаларов. Улан-Удэ: Изд-во БНЦ СО РАН.

с.

Рерих Ю.Н., 1961. Кочевые племена Тибета // Страны и народы Востока. География,

этнография, история. Вып. 2. М.: Изд-во вост. лит. С. 7-12.

Сураганова З.К., 2009. Обмен дарами в казахской традиционной культуре. Астана: КАМ

Медиапринт. 192 с.

Терлецкий Н.С., 2007. К вопросу о роли лоскутов ткани (латта-банд) на мазарах Центральной

Азии // Лавровский сборник: материалы Среднеазиатско-Кавказских исследований. Этнология,

история, археология, культурология. 2006-2007, Санкт-Петербург, 15-17 мая 2007 года. СПб.:

Музей антропологии и этнографии им. Петра Великого (Кунсткамера) РАН. 294 с.

Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири. Знак и ритуал, 1990. / А. М. Сагалаев,

И.В. Октябрьская; отв. ред. И. Н. Гемуев. Новосибирск: Наука. Сибирское отд-ние. 208 с.

Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири. Пространство и время. Вещный мир,

/ Э. Л. Львова, И. В. Октябрьская, А. М. Сагалаев, М. С. Усманова; отв. ред. И. Н. Гемуев.

Новосибирск: Наука, Сибирское отделение. 225 с.

Цендина А.Д., 2002. …и страна зовется Тибетом. М.: Восточная литература. 304 с.

Шараева Т.И., 2010. Современное бытование сакрального маркера өлгц у калмыков (по

материалам полевых исследований 2008-2010 гг.) // Проблемы этнической истории и культуры

тюрко-монгольских народов. № 2. С. 158-186.

Шерстова Л.И., 2010. Бурханизм: истоки этноса и религии. Томск: Томский гос. ун-т. 288 с.

Жүктеулер

Жарияланды

2024-06-15

Дәйексөзді қалай келтіруге болады

Ламажаа, Ч. (2024). Еуразияның шамандық-буддалық аймақтарындағы таспа-жалау мәдениетінің ерекшеліктері. Turkic Studies Journal, 6(2), 74–92. https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-2-74-92

Журналдың саны

Бөлім

Тарих және Археология