Ортағасырлық мәтіндердің жалпытүркілік дереккөздер жүйесіндегі рөлі
Қаралымдар: 17 / PDF жүктеулері: 10
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-2-109-132Кілт сөздер:
деректану, тарихи дерек, тарихи факт, кезең, жазба ескерткіштер, Қазақ хандығы дәуірі, Мухаммед Хайдар Дулати, Қадырғали Жалаири, СарайшықАннотация
Деректану ғылым ретінде әртүрлі гуманитарлық ғылымдардың зерттеу
жүргізудегі өзегі және сонымен қатар пәнаралық курс болып табылады. Деректанудың теориялық мәселелерінің ішінде тарихи деректану теориялық тұрғыдан басты орын алады.
Мақалада Мырза Мухаммед Хайдар Дулати мен Қадырғали Қосымұлы Жалаири шығармаларын дереккөз ретінде қарастырылған. Бұл шығармаларда XV ғасырдың ортасындағы қазақ руларының
бірігуі және олардың ірі мемлекеттік ұйымға бірігуі туралы бірегей мәліметтер қамтылған. Деректану ғылымының іргелі сипаты ең алдымен тарих ғылымының ерекше белгілерімен
анықталады: тарихшы тарих объектісі - «қоғамның өткенін» тікелей зерттей алмайды. Ол тарих ғылымының пәні болып табылатын тарихи дереккөздерге сыни талдау жасау арқылы ғана
игеріледі. Деректану теориясына сәйкес, зерттеудің негізгі мақсатына сәйкес тарихи ақпаратты жалпы сипаттау және оның жүйелеу жүзеге асырылды, оларды бағалау, ой қорытынылау әдістері көрсетілді. Деректер туралы ғылыми фактілер нақты зерттеу тәжірибесімен тығыз
сабақтастықта болады. Деректану теориясы ғылыми зерттеулердің кәсібилігін, сапалы деңгейін және тиімділігін қамтамасыз етуі керек.
Дереккөздерді зерттеу – бұл олардың сенімділігі мен жарамдылығын сыни тұрғыдан бағалау.
Тарихшылар материалды кім жасағанын, оның қандай контексте жасалғанын, автордың
мақсаттары қандай болғанын және уақыт өте келе қандай бұрмаланулар болуы мүмкін екенін талдауы керек. Мұндай бағалау зерттеушіге ақпаратты барынша дәл пайдалануға мүмкіндік береді.
Әдебиет
Абусеитова М., 1985. Казахское ханство во второй половине XVI века. Алма-Ата: Наука. 104 с.
Абдуалиев А.Б., 1999. Взаимоотношения казахского ханства с правителями государств Шейбанидов и Моголистана в первой половине XVI в. по «Тарих-и Рашиди» М.Х.Дулати и другим источникам // Материалы II международных чтений по творчеству Мухаммади Хайдара Дулати «Проблемы древней и средневековой истории Казахстана». Алматы: Дайк-Пресс. С. 194-201.
Абдуалы А., 2012. «Тарих-и Рашиди» М.Х.Дулати и современная историческая наука. Ч.21. // Материалы международной научно-практической конференции «VII Дулатовские чтения». Тараз: Тараз университеті. С. 23-26.
Акимбеков С., 2023. Краткая история казахов. Алматы: Институт Азиатских исследований. 450 с.
Албани Б.Қ., 2000. Мұхаммед Хайдар Дулати. Алматы: Ататек. 212 б.
Амин ибн Ахмет Рази., 1918. «Хафт иклим» 1002 (1593-1594) Рази, Хафт эклим // изд. Э.Д. Росс, Абд-аль-Моктадер, А.Х. Харли, Махфух-аль-Хакк, М.Ишак и С.Б. Самади. Калькутта. 72. Рыпка. Хист. Иран. Лит. 452 с.
Amin Ahmad Razi., 2002. Mizza Haidar Dughlat in HaftIglim // Mizza Haidar Dughlat as depicted in Persian Sources. Original text translated and introduced by M. Haidar. New Delhi, P. 98-100.
Атабаев К., 2007. Деректану: Оқу құралы. Толықтырылып II басылуы. Алматы: Казақ тарихы. 272 б.
Атыгаев Н., 2023. Казахское ханство: очерки внешнеполитической истории XV-XVII веков. Алматы: Евразийский научно-исследовательский институт МКТУ им. Х.А. Ясави. 225 с.
Атыгаев Н.А., Муктар А.К., 2023. О некоторых обрядах и обычаях могулов (по материалам «Тарих-и Рашиди» Мирзы Мухаммеда Хайдара Дуглата (Дулата)) // Oriental Studies. 2023 Vol.16. Is. 5. P. 1055-1064. DOI: https://doi.org/10.22162/2619-0990-2023-69-5-1055-1064
Бартольд В.В., 1973. Сочинения: Т. VIII. Работы по источниковедению. М.: Наука. 723 с.
Валиханов Ч.Ч., 1985. Собрание сочинений в пяти томах. Том 4. Алма-Ата: Главная редакция Казахской советской энциклопедии. 461 с.
Вельяминов-Зернов В.В., 1985. Исследование о касимовских царях и царевичах: Ч.2. СПб: Типография Императорской Академии наук. 525 с.
Bereket Karibaev, Zere Maidanali, Meiramkul Bizhanova, Aknur Koshymova, Yedil Noyanov, 2019. New Methodological Approaches to the Study of Political History of the Golden Horde in the 13th – 16th centuries. (Codrul Cosminului, 2016.11.078.) DOI: https://doi.org/10.4316/CC.2019.01.001
Вяткин М.Н., 1941. К вопросу об образовании Казахского ханства // Большевик Казахстана. №2. С. 42-52.
Гумилев Л.Н., 1993. Древние тюрки. М.: Клышников-Комаров и К. 552 с.
Дидамари, Ходжа Мухаммад (Азам), Вакиат-и-Кашмир (перс. R и P) К.У. (перевод на урду Мунши Ашрафа Али). Дели. 1846.
Ибатов А. 1974. Кутбтың «Хусрау уа Шірін» поэмасының сөздігі (ХІV ғасыр). Алматы: Ғылым. 278 с.
Калиекова М., 2010. Мұхаммед Хайдар Дулати: өмірі мен шығармашылығы: тарихнамалық талдау XVI ғ. ортасы – XXI ғ. басы. жалпы ред. Т.О. Омарбеков. 175 б.
Касымбаев Ж., 1999. К проблеме датировки времени основания казахского ханства. //
Материалы II международных чтений по творчеству Мухаммади Хайдара Дулати «Проблемы древней и средневековой истории Казахстана». Алматы: Дайк-Пресс. С. 241-247.
Кәрібаев Б.Б., 2012. Мұхаммед Хайдар Дулати қазақ хандығының тарихын алғаш зерттеуші // «VII Дулати оқулары» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. 1 бөлім. Тараз: Тараз университеті. Б. 15-19.
Кәрібаев Б., 2014. Қазақ хандығының құрылу тарихы: монография. Алматы: «Сардар» баспа үйі. 176 б.
Кәрібаев Б., 2015. Қазақ хандығының күшеюі (XV ғ. соңы – XVI ғ. алғашқы ширектері). Алматы: «Сардар» баспа үйі. 176 б.
Кәрібаев Б., 2019. Қазақ хандары туралы зерттеулер (XV ғ. ортасы – XVIII ғ. басы): монография. Алматы: Қазақ университеті. 228 б.
Кәрібаев Б.Б., 2020. Қазақ хандығының басқару институттары. Алматы: Қазақ университеті. 242 б.
Келімбетов Н., 2005. Ежелгі дәуір әдебиеті (Қазақ әдебиеті бастаулары). Жоғары оқу
орындарының филология факультеті студенттеріне арналған оқулық. Алматы: Атамұра. 336 б. / Истоки казахской литературы. Учебник для студентов филологического факультета вузов. Алматы: Атамұра. 336 с.
Қожабекұлы Б., 2000. Албани Мұхаммед Хайдар Дулати. Алматы: Ататек. 312 б.
Иманбекова Г., 2012. Борьба казахского ханства против шайбанитов за Присырдаринские города (по «Тарих-и Рашиди» М.Х.Дулати). Ч.1. // Материалы международной научно практической конференции «VII Дулатовские чтения». Тараз: Тараз университеті. С. 57-58.
Лаппо-Данилевский А.С., 2024. Методология истории в 2 ч. Часть 2. Методы исторического изучения. Москва: Издательство Юрайт. 315 с.
Масанов Э., 1963. Мухаммед Хайдар Доглат Мырза Хайдар. Советская историческая
энциклопедия. 976 с.
Масимханұлы Д., 2023. Шығыс әлемі: аңыз бен шындық. Алматы: Литер-М. 446 б.
Махмуд ибн Вали., 1977. Море тайн относительно доблестей благородных (География) // Введ., пер., прим.,указ. Б.А. Ахмедова. Ташкент: Изд-во «Фан» УзССР. 168 с.
Махмуд ибн Уәли «Бахра-ассар фи Манакиб әл-ахйар». Рук. ИВ АН УзССР (рук. Джурабека) Мұхаммед Хайдар Дулати, 2003. Тарих-и Рашиди: (хақ жолындағы тарихы). Жалпы ред. Басқ. Әбсаттар Дербісәлі; парсы тіліндегі қолжазба нұсқасынан тәржімалаған Ислам Жеменей. Алматы: М.Х.Дулати қоғамдық қоры. Тұран. 614 б.
Мұхаммед Азам «Вакиат-и-Кашмир» (История Кашмира). 1747 c.
Мұхаммед Қасым Фиришта «Тарих-и Феришта» (другое название «Гулшан-и Ибрахими»). 1611 c.
Муктар А.К., Ахметова У.Т., Имашев Э.Ж., 2023. Золотоордынские караванные пути и караван сараи на юге и юго-западе Западного Казахстана и юге Волго-Уральского междуречья в XIII–XVI вв. // Oriental Studies. Vol.16. Is. 5. P.1065-1086. DOI: https://doi.org/10.22162/2619-0990-2023-69-5-1065-1086
Медушевская О.М., 1983. Современное зарубежное источниковедение: учебное пособие для студентов ист. фак. вузов. М.: Высшая школа. 142 с.
Мингулов Н., 1965. Мухамед Хайдар Дулати. Великие ученые Средней Азии и Казахстана (VIII-XIX вв.). Алматы: Казахстан. 240 с.
Осколков В.С., Осколкова И.Л., 2022. История Казахстана. Часть 1. С древнейших времен до конца XIX века: учебное пособие. Алматы: LEM. 84 c.
Петров П.Н., Муктар А.К., Биккиняев Н.Х., Жумабаев А.Ж., 2022. Нумизматические находки в средневековом городе Сарайчук по результатам археологических исследований. Ч. I*// Материалы по археологии и истории античного и средневекового Причерноморья (МАИАСП) №14. С. 382-404. DOI: https://doi.org/10.53737/2713-2021.2022.45.93.020
Пищулина К.А., 1977. Юго-Восточный Казахстан в середине ХІV – начале ХVІ веков. Алма-Ата: Издательство «Наука». 289 с.
Рысбеков Т.З., 2007. Көзқарас: мақалалар жинағы. Орал: БАҚ және баспа орталығы – 240 б.
Самойлович А.Н., 1928. К истории литературного среднеазиатско-турецкого языка. // Мир Али-Шир. Сб. к 500-летию со дня рождения. Л.: Изд-во АНСССР. C. 1-23.
Султанов Т.И., 1982. Кочевые племена Приаралья в XV-XVII вв. (вопросы этнической и
социальной истории). М.: Наука. 160 с.
Сыздықова Р., Қойгелдиев М., 1991. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы. Алматы: Қазақ университеті. 269 б.
Рахманалиев Р., 2020. Империя тюрков. История великой цивилизации. Москва: Рипол Классик. 704 с.
Таарих-И Эмэніе., 1905. Исторія владітелей Кашгаріи, сочиненіе Муллы Мусы, бенъ Мулла Айса, сайрамца, изданная Н.Н. Пантусовымъ. Казань. Типографія Имгі. Университета. 320 с.
Темиргалиев Р., 2023.Tamga. История казахских племен. Алматы: Жигалма. 696 с.
Хайдар Мәлік «Тарих-и Кашмир». 1621 c.
Шах-Махмудбен мирза Фазил Чурас., 1976. Хроника // (Критический текст, пер., коммент., исслед. и указат. О.Ф. Акимушкина). М., 407 с.
