Қазақтың Найман руының шығуы жайлы мәселе бойынша
Қаралымдар: 165 / PDF жүктеулері: 615
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-1-64-78Кілт сөздер:
Найман, Шибанидтер, Әбілқайыр хан, Наурыз-Ахмед хан, Баба сұлтан, Ақ-сопы, Жошы ұлысы, Қазақ хандығы, ӨкірешАннотация
Бұл зерттеу қазақтың Найман тайпасының шығу тегі туралы, атап айтқанда, наймандардың Қазақ хандығының құрамына өту уақыты туралы мәселеге қатысты. Жазбаша
және ауызша дереккөздерді талдау нәтижесінде наймандардың шибанилер мемлекеттерінен
Қазақ хандығының құрамына кезең-кезеңімен ауысуы туралы гипотезалар ұсынылды. Мақаланың зерттеу мақсаты: наймандардың қазақ этносының құрамына ену жағдайлары мен уақытын анықтау мәселесі болып табылады. Наймандардың шығу тегін талдау үшін авторлар көптеген шығыс және қазақ деректерін пайдаланған. Олар: Жошы Ұлысы мен шибанид мемлекеттерінің тарихына қатысты «Шейбани-наме», «Таварих-и гузида нусрат-наме», «Тарих-и Абулхайр хани», «Шараф-наме-и шахи», «Зафар-наме» сияқты шығыс еңбектері, сондай-ақ ауызша аңыздар мен Найман руының шежірелері қолданылды. Нәтижесінде наймандардың Қазақ хандығының құрамына кезең-кезеңімен кіруі туралы гипотезалар ұсынылды. Бірінші кезең Әбу-л-хайр ханның
бағынышты тұрғындарының Керей мен Жәнібек ханға көшуі болды. Екінші кезең шибанид Баба сұлтанның иелігі Тәуекел ханға бағыну болды Үшінші кезең Хорезм наймандарының қазақтарға, ноғайларға және Бұхараға арабшахид Асфандияр хан салған ойранның нәтижесінде көшуі болды.
Зерттеу барысында авторлар келесі қорытындыларға келді: қазақ наймандары шибанид наймандарының ұрпақтары екені даусыз. Бату хан заманынан бастап XV-XVII ғасырларға дейін Найман тайпасы шибанид билеушілерінің негізгі тіректерінің бірі болды. Наймандардың Қазақ хандығының билеушілері урусидтерге ауысуы Шығыс Дешті Қыпшақтағы урусидтер мен шибанидтер арасындағы билік үшін күреске байланысты болды.
Әдебиет
Абулгази, 1906. Родословное дерево тюрков. Сочинения Абу-л-Гази, Хивинского хана. Русский перевод и предисловие Г.С. Саблукова. ИОАИЭ Т.ХХ1.Казань. Вып. 5-6. 257 c.
Астафьев И.В., Кукашев Р.Ш., 2014. Родоплеменной состав казахов (конец XIX-XX вв.) Этноисторический справочник. Алматы: «Дәуір кітап». 336 с.
Ахмедов А., 2008. Йазди Шараф-ад-дин Али. Зафар-наме. Ташкент: Издательство журнала «San’at». 486 с.
Ахмедов Б.А., 1965. Государство кочевых узбеков. Москва: «Наука». 195 с.
Ахмедов Б.А., 1993. Мирзо Улуғбек. Турт улус тарихи. Тошкент: Чулпон. 352 б.
Бабалар сөзі, 2012. Жүзтомдық. Т.81: Шежірелік жыр-аңыздар Астана: Фолиант. 432 б. DOI: https://doi.org/10.1002/stab.201290045
Бейсенбайұлы Ж., 1994. Қазақ шежіресі. Алматы: Атамұра. 160 б.
Джамал ал-Карши, 2005. Ал-Мулхакат би-с-сурах / История Казахстана в персидских источниках. Т.I. Алматы. 416 с.
Ибадатов Ш., 2014. Абыз тұлға, аңыз тұлға – Кетбұқа. Астана: Фолиант. 384 с.
Ибрагимов С.К., Мингулов Н.Н., Пищулина К.А., Юдин В.П., 1969. Материалы по истории казахских ханств XV–XVIII веков. Алма-Ата. «Наука». 648 с.
Исин А., 2002. Казахское ханство и Ногайская Орда во второй половине XV-XVI в. Семипалатинск: Тенгри. 139 с.
Искакова М.К., 2012. Қазақ таңбалары – Тамга казахов. 644 с.
История Казахстана в персидских источниках. Том IV. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Алматы: Дайк-Пресс. 620 с.
История Казахстана в русских источниках. Том I. Посольские материалы Русского государства (XV-XVII в.в.), 2005. Алматы: Дайк-Пресс. 704 с.
Кудайбердиев Ш., 1991. Қазақ шежіресі. Целиноград: Қазақстан компартиясы Целиноград облыстық комитетінің баспасы. 97 б.
Қорабаев С., 1991. Ақтайлақ би. Алматы: «Журналист». 109 б.
Маргулан А.Х., 1930. Найманы // Казахи: Сб. статей антропологического отряда казахстанской
экспедиции АН СССР. С. 329-334.
Маргулан А.Х., 2012. Шығармалары. XIII т. Алматы: «Алатау». 576 б.
Маслюженко Д., 2015. Поименные списки соратников хана Абу-л-хайра как источник по изучению политической истории Юго-Западной Сибири второй четверти XV в. // Сибирский
сборник. Курган: Изд-во Курганского гос. ун-та. Вып. 3. С. 44–60.
Миклухо-Маклай Н.Д., 1983. Хафиз-и Таныш ибн Мир Мухаммад Бухари. ШарафНама-йи Шахи. Часть 1. Москва: «Наука». 535 с.
Мукминова Р.Г., 1966. К истории аграрных отношений в Узбекистане XVI в. по материалам «Вакф наме». Ташкент: Наука. 354 с.
Сабитов Ж.М., Джунисова З.М., 2017. Казахские шежире как источник по истории Золотой Орды // XIII Фаизхановские чтения. Наследие Золотой Орды в государственности и культурных
традициях народов Евразии: материалы международной научно-практической конференции. Санкт-Петербург, 4-6 мая 2016 г. С. 160-166.
Сабитов Ж.М., 2016. Исторические карты XVI-XVII веков как источник по истории казахов и Казахского ханства // Мемлекет тарихы. № 3. Астана. С. 39-48.
Салахетдинова М.А., 1989. Хафиз-и Таныш ибн Мир Мухаммад Бухари. Шараф-Намайи Шахи. Часть 2. Москва: «Наука». 560 с.
Сейдімбек А., 2008. Қазақтың ауызша тарихы: Зерттеу. Астана: Фолиант. 728 б.
Суюнова Н.Х., 2016. Эдиге: Ногайская эпическая поэма. Москва: Наука. 512 с.
Темиргалиев Р.Д., 2023. Тамга. История казахских племен. Алматы: «Meloman publishing». 696 с.
Тизенгаузен В.Г., 1884. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Извлечения из сочинений арабских. Т. I. СПб. 564 с.
Трепавлов В.В., 2015. Степные империи Евразии: монголы и татары. Москва: Квадрига. 368 с.
Тынышпаев М., 2014. Материалы к истории киргиз-казакского народа. Алматы: Дом печати «Эдельвейс». 88 с.
Хамидова Ч.И., 2018. Рашид ад-дин, Шуаб-и панджгана. 2. Монголы и тюрки (4) // Золотоордынское обозрение. Т. 6, № 1. С. 168–180. DOI: https://doi.org/10.22378/2313-6197.2018-6-1.168-180
Юдин В.П., 1992. Утемиш-хаджи. Чингиз-наме. Алматы: Гылым. 296 с.
