Башқұрттың «Орал батыр» эпосы: ұлттық идеология мен рухани-адамгершілік қағидаттар негіздері
Қаралымдар: 25 / PDF жүктеулері: 17
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-1-147-168Кілт сөздер:
миф, эпос, халық мұрасы, рухани-адамгершілік құндылықтар, қолданыс тәжірибесі, жыршылық, ұлттық идеология, руханиятАннотация
«Орал батыр» эпосы архетиптік бастауларға сүйенген тарихи-әлеуметтік, мәдени тұрғыдан зерттеледі, оның жаңаша пайым жүйесіндегі орны, рөлі, мән-маңызы айқындалады. Қазіргі заманғы мегақоғамның этикалық адамгершілік, құқықтық, халықтанушылық бағдарындағы және болмыс-бітіміндегі дүниетанымдық құндылықтарды, мифтік-поэтикалық,
философиялық ережелерді қамтитын мифтік арқаулар, сюжеттік кодтар көрсетіледі. Эпоста бейнеленген ұлттық идеологияның, адамды, табиғатты және қоғамды танудың түпкі негіздері, бастапқы желілері, сондай-ақ жалпыға тән құндылықтар мен ілімдер бүгінгі заманның түрлі
саласында пайдалануға жарамды.
Мақаланың мақсаты – «Орал батыр» эпосын адамды, табиғатты, қоғамды танудың ХХІ ғасырда өзекті болып отырған айырықша жүйелі парадигмалары тұрғысынан зерттеу.
Міндеттер: 1) идеялық, сюжеттік көріністерді өмірді танудың, ұлттық идеологияның, халықтанудың, кодтары, сондай-ақ рухани-адамгершілік, этикеттік құндылықтар ретінде бөліп алып, кешенді талдау жасау; 2) эпикалық мәтіннің әлеуметтік-мәдени, этнопедагогикалық, білім берушілік, тәрбиелік әлеуетін ашып беру.
Әдіснамада эпикалық ескілікті қазіргі заманға көшіру арқылы мәтінді айқындау, жүйелеу, жаңғырта ұсыну және ғылыми жинақтау қолданылады.
Кешенді зерттеу нәтижесінде «Орал батыр» эпосы рухани-адамгершілік, дүниетанымдық құндылықтардың тасымалшысы, қазіргі заманда өте өзекті мәнге ие Жақсылық-Ізгілік
ұлттық идеологиясын қабылдау жүйесі ретінде ашып көрсетілген. Эпоста башқұрт халқының рухани генезисі, менталдық сипаттар матрицасы бойынша генотиптік қасиеттерінің жинақы қорытпасы бедерленген, халықтанудың ұстын идеялары, сондай-ақ этностың даму арнасындағы экологиялық, этикалық-құқықтық, дүниетанымдық қағидаттар белгіленген. «Орал батыр» эпосының мән-мағына арқалаған сюжеттерін талдау одан жасампаз сана бітімдерін табуға мүмкіндік берді.
Әдебиет
Бакчиев Т.А., 2022. Предисловие. Сказители народов Евразии //Под общ. ред. Т.А. Бакчиева. Бишкек. Издательство «Турар», 372 с. Серия (EPIC).
Бахадырова С., 2022. Образец древней цивилизации. Каракалпакские сказители // Сказители
народов Евразии. Бишкек. С. 124-132.
Башкирский народный эпос, 1977. Под ред. А. Петросяна; сост.: А. Мирбадалева, М. Сагитов и А. Харисов. М.: Наука.
Башкирский народный эпос, 2003. «Урал-батыр» / предисл., коммент. Ф.А. Надршиной. Уфа, 465 с.
Башкирский народный эпос. Урал-батыр, 2023. Перевод с башкирского А.Х. Хакимова. Уфа: Китап. 256. с (Башҡорт халыҡ эпосы. Урал батыр, 2023. Тәржемә Ә.Х. Хакимовтыҡы. Өфө: Китап. 256.).
Башкирское народное творчество, 2010. XII том. Обрядовый фольклор Сост-ли, вступ.ст., комментарии, глоссарий Р.А. Султангареевой и А.М. Сулейманова. Уфа: Китап. 592 с.
Башкирское народное творчество, 1976. Эпос. Т.1 / предисл М.М. Сагитова, пер. Г.Г. Шафикова. Уфа: Башкнигоиздат.
Башҡорт халыҡ ижады, 1972. Эпос. Т. 1. Өфө. (Башкирское народное творчество, 1972. Эпос. Т. 1 / под ред. А. Харисова и Б. Бикбая. Уфа.
Башҡорт халыҡ ижады, 1998. Эпос. Т.3 / төҙ, башһүҙ, коммент. авт-ры Ә.М. Сөләймәнов Р.Ф. Рәжәпов. Өфө. 445. (Башкирское народное творчество, 1998. Эпос. Т.3 / сост., авт. вступ. ст. и науч. коммент. А.М. Сулейманова и Р.Ф. Рязапова. Уфа.
Галлямов С.А., 2000. «Урал-батыр» и шумерский эпос о Гильгамеше // Башкирский фольклор. Т. 4. Уфа. С. 122-153.
Галлямов С.А., 2007. Башкордская философия. Эстетика. Т.4. Уфа, 341.
Котов В.Г., 2009. Башкирский героический эпос «Урал-батыр» // История башкирского народа в 7 томах. Т.1. М.: Наука. 335-338.
Кудряшев А.Ф., 2012. Потапова С.В. Онтология и миф в генезисе философии. Уфа: РИЦ БашГУ. 130 с.
Кычанов Е.И., Мельниченко Б.Н., 2005. История Тибета с древнейших времён до наших дней. М.: Восточная литература. 351 с.
Лурье С.Я., 1993. История Греции / Сост., авт. вступ. статьи Э.Д. Фролов. – СПб.: Издательство С.-Петербургского ун-та. 680 с. [Электронный ресурс] – URL: http://www.sno.pro1.ru/lib/
lurie/91.htm (дата обращения: 17.12.2023).
Мухамбетова А.И., 2001. Тенгрианский календарь и время в казахской культуре // Евразия. № 2. 2001. 12-22.
Надршина Ф.А., 2009. Башкирский героический эпос «Урал-батыр» как исторический источник// История башкирского народа в семи томах. Т.1. М: Наука, 385-339.
Ойноткинова Н.Р. Зооморфный код в мифоритуальной традиции алтайцев // Языки и фольклор коренных народов Сибири. 2022. № 2 (вып. 44). С. 33-42. DOI 10.25205/2312-6337-2022-2-33-42. DOI: https://doi.org/10.25205/2312-6337-2022-2-33-42
Основы права, 2007. Авт-сост.: Л.Т. Разумова, К.П. Цыганкова. Гомель: Учреждение образования
«Белорусский торгово-экономический университет потребительской кооперации». 172 с.
Сагитов С.Т., 2022. Управление сферой культуры: социологический анализ. М.: Наука. 223 с.
Садалова Т.М., Паштакова Т.Н., 2022. Образ культурного героя Сартакпая в алтайском фольклоре // Oriental Studies. 2022. Т. 15. № 6. С. 1401–1409. DOI: 10.22162/2619- 0990-2022 DOI: https://doi.org/10.22162/2619-0990-2022-64-6-1401-1409
-6-1401-1409.
Сатанар М.Т. Образ духа-хозяйки земли в эпосе олонхо. Часть 1: Статические и динамические
характеристики // Языки и фольклор коренных народов Сибири. 2023. № 3 (вып. 47). С. 67–77.
DOI 10.25205/2312- 6337-2023-3-67-77.
Солтангәрәева Р.Ә., 2012. Башҡорт сәсән мәктәбе. Өфө. 289. (Султангареева Р.А. 2012. Башкирская школа сказительства. Уфа. 289.
Султангареева Р.А., 2023. Башкирский народный эпос в XXI веке. Бытование и исполнительские
традиции (кубаиры, исследования и видеоматериалы). Изд.2-е. доп. Уфа: «Самрау». 234 с.
Чанышев А.Н., 1981. Курс лекций по древней философии: учеб. пособие для филос. фак. и
отделений ун-тов. М.: Высш, школа. 374 с.
Шакурова Ш.Р., 2007. Башкирский народный эпос «Урал-батыр». Архивный первоисточник и
его текстологический анализ. Уфа: Гилем. 386 с.
Этнопсихологический словарь, 1999. М.: МПСИ. В.Г. Крысько. [Электронный ресурс] –
URL: https:// ethnopsychology.academic.ru/229/национальная_идеология (дата обращения:
01.2024).
Suleimanov A.M., 2013. Bashkir kubayirs and their variants //Materials for the Dossier to include
Bashkir kobayirs of the Ural-batyr cycle into the Lists of Intangible Cultural Heritage. Ufa: Research
Institute for History, Language and Literature, Ufa branch, Russian Academy of Sciences, 199-206.
Sultangareeva R.A., 2018. Bashkir Epic «Ural-Batyr»: Traditions of Its Modern Recitation and New
Projections of Its Archaic Character // Modern journal of language teaching methods. Т. 8. №2. 127-138.
