Some aspects of the social structure and authority of the Ancient Turks  in written sources of the 8th-11th centuries

Николаус Бороффка; Аягоз Султанова

doi:10.32523/2664-5157-2024-3-31-50

Авторлар

Николаус Бороффка Германия археологиялық институты
Аягоз Султанова Л.Н. Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университеті

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-3-31-50

Кілт сөздер:

руникалық жазу, көне түркі жазба ескерткіштері, Орхон жазулары, мемлекеттік құрылым, Күлтегін, «Құтадғу біліг», түркі мемлекеттері, музей жәдігерлері

Аннотация

Кавказ сырты мен Еуразия даласындағы түркі тілдес халықтардың жазбаларына негіз болған көне түркі жазуы VI-VII ғасырларда қалыптасты. Ежелгі түркі халықтарының жазба ескерткіштері өмірдің саяси, экономикалық, әлеуметтік аспектілерін зерттеуге мүмкіндік
береді. Осы негізде жазылған бұл ғылыми мақаланың мақсаты Қазақстан Республикасы Ұлттық музейінің экспозициясындағы жазбаша ескерткіштерді зерделеу арқылы VI-ХІ ғасырлардағы түркі халықтарының мемлекеттік құрылымы мәселесін анықтау болып табылады.
Күлтегін, Тоныкөк, Ел Етміш Білге қағанның жазбаша стелаларының көшірмелері мен ежелгі ұйғыр кезеңіндегі ескерткіштер, атап айтқанда, Долоодойн ескерткіштері ғылыми мақаланың негізі дереккөзі болып табылады. Сонымен қатар, түркі мемлекеттерінің саяси құрылымы тақырыбын ашу үшін Махмұд Қашқаридің «Диуани Луғат ат-түрік» және Жүсіп Баласағұнидің «Құтадғу біліг» шығармаларының көшірмелері мен аудармалары пайдаланылды. Бұл дереккөздер Қазақстан Ұлттық музейінің ежелгі түркі өркениеті залы мен ХІІІ-ХХ ғғ. Қазақстан
тарихы залының көрмесінде орналасқан.
Зерттеу барысында деректану, талдау және синтез әдістері қолданылды. Ежелгі түркі
дәуірінің, ежелгі ұйғыр кезеңінің және Х-ХІ ғасырлардағы арабографиялық жұмыстары жазбаша мәтіндерінің аудармалары деректерді оқшаулау арқылы түркі мемлекеттерінің саяси-әкімшілік құрылымын қалыптастыру және өзгерту процесі, мемлекеттік иерархия және биліктің саяси құрылымы өкілдерінің арасындағы қатынастар мәселелерін зерттеуге мүмкіндік берді.
Мәдениетаралық зерттеу әдістерінің негізінде түркі халқының психологиялық ерекшеліктерін
VI-VIII ғасырлар мәтіндеріндегі және X-XI ғасырлардан кейінгі авторлар еңбектеріндегі
билеушілер мен мемлекеттің басқару жүйесіндегі адамдардың тұлғаларымен салғастыру мүмкін болды.

Автор туралы мәлімет

Николаус Бороффка, Германия археологиялық институты

PhD, профессор, бас ғылыми қызметкер

Аягоз Султанова, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университеті

археология және этнология кафедрасының докторанты

Әдебиет

Баласагуни Ю., 1990. Благодатное знание. Ленинград. 560 с.

Бартольд В., 1899. Новые исследования oб орхонских надписях// Журнал Министерства народного просвещения. Ч. CCCXXV. Санкт-Петербург. С. 231-250.

Бартольд В.В., 1993. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. Алматы. 192 с.

Бернштам A., 1946. Социально-экономический строй орхоно-енисейских тюрок VI-VIII веков. M.-Л.: Изд-во АН СССР. 211 с.

Васютин С.А., 2014. Племенная иерархия и статус племенных объединений в имперских системах тюркских каганатов (середина VI – первая половина VIII вв.)// Вестник Кемеровского государственного университета. 2 (62). Т.6. Кемерово. С. 12-17.

Дробышев Ю.И., 2018. Тюркский каган и сасанидский шаханшах: к вопросу об идеологических заимствованиях древних тюрков у иранцев. Тюркские кочевники в Азии и Европе: цивилизационные аспекты истории и культуры. М. С. 126-145.

Егеубай А., 2006а. Махмұт Қашқари “Диуани лұғат-ит-түрік” (ХІ ғ.). Махмұт Қашқари. Түрік сөздігі. Алматы.

Егеубай А., 2006б. Түркі әлемінің ұлы мұрасы. Жүсіп Хажыб Баласағұн. Құтты білік. Алматы. 62 б.

Жолдасбеков М., Досымбаева А., 2013. Западный Тюркский каганат. Астана: Service Press. 848 с.

Жолдасбеков М.Ж., Сарткожаулы К., 2006. Атлас Орхонских памятников. Астана: Күлтегін. 360 с.

Жумаганбетов Т.С., 2006. Древнетюркский каганат: становление и развитие государственности. VI-VIII вв. Алматы: ААЭС. 395 с.

Зуев Ю., 2002. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. Алматы: Дайк-Пресс. 338 с.

Кашгари М., 2005. Диван Лугат ат-Турк. Алматы: Дайк-Пресс. 1288 с.

Келимбетов Н., 2011. Древние литературные памятники тюркских народов. Алматы. 244 с.

Клеменц Д., 1892. Письмо на имя академика Радлова. Сборник трудов Орхонской экспедиции. Санкт-Петербург. 13 с.

Клеменц Д., 1895. Археологический дневник поездки в Среднюю Монголию в 1891 г. СПб. 76 с.

Кляшторный С.Г., 2003. История Центральной Азии и памятники рунического письма. СПб. 560 с.

Кляшторный С.Г., Савинов Д.Г., 2005. Степные империи древней Евразии. СПб. 346 с.

Кубатин A.В., 2016. Система титулов в тюркском каганате: генезис и преемственность. Ташкент. 192 с.

Малов С.Е., 1951. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. М.-Л.: Издательство АН СССР. 452 с.

Письменная цивилизация древнетюрской эпохи и древнеуйгурского периода (VI-XIV вв.), 2023. Алматы: ОФ “МКНИИК”. 320 с.

Полное собрание законов Российской империи. Собрание (1649-1825). Том 5 (1713-1719): Законы (2620-3479). С. 541-542. [Электронный ресурс]. – URL: https://nlr.ru/e-res/law_r/search.php (дата обращения: 04.01.2024).

Радлов В.В., 1890. Кутадку-биликь. Факсимиля уйгурской рукописи. Императорской и Королевской придворный библіотеки вь Вьнь. Изданный по поручению Императорской С. Петербургской Академіи наукь. СПб. 200 с.

Самашев З.С., 2022. Образ тюркского кагана в торевтике малых форм (по материалам культово-поминального комплекса Елеке Сазы в Восточном Казахстане)// Теория и практика археологических исследований. 4. Т.34. С. 163-190. DOI: https://doi.org/10.14258/tpai(2022)34(4).-10

Самашев З.С., Айткали А.К., Толегенов Е., 2022. К вопросу о сакрализации образа кагана// Поволжская археология. 2(40). С. 21-34.

Савинов Д.Г., 2021. Культурно-хронологическая атрибуция рисунков памятников археологии из рукописи Д.Г. Мессершмидта “Sibiria Perlustrata” // К 300-летию начала экспедиции Даниэля Готлиба Мессершмидта в Сибирь (1719–1727) : сб. статей / [сост. Е. Ю. Басаргина, Л. Д. Бондарь, И. В. Тункина]; отв. ред. чл.-корр. РАНИ. В. Тункина; СПбФ АРАН. СПб.: Реноме. 352 с.

Серегин Н.Н., Тишин В.В., 2017. Социальная история тюрков Центральной Азии (вторая половина I тыс. н.э.). Часть 1: Очерки социальной структуры (по письменным и археологическим источникам). Барнаул: Изд-вo Aлт.ун-тa. 344 с.

Тишин В., 2015. Некоторые вопросы изучения социальной организации древних тюрков VIVIII вв. на основе данных o тамгах// Российская тюркология. № 1(12). С. 40-54.

Тункина И.В., Савинов Д.Г., 2017. Даниэль Готлиб Мессершмидт: У истоков сибирской археологии. Спб: ООО “ЭлекСис”. 168 с.

Тюркология. История всемирной тюркологии, 2016. Алматы: Раритет. 448 с.

Хабдулина М.К., 2022. История создания музея-заповедника «Бозок»// Turkic Studies Journal. 2 (Т.4). С. 116-129. DOI: http://doi.org/10.32523/2664-5157-2022-2-116-129 DOI: https://doi.org/10.32523/2664-5157-2022-2-116-129

Шаймердинова Н., 2009. Репрезентация в языке древнетюркской картины мира. Астана. 252 с.

Шаймердинова Н., 2014. Древнетюркская картина мира в текстах письменных памятников. Астана: ЕНУ. 261 с.

Asım N., 1921. Orhon Abideleri. Istanbul. 250 p.

Erdal M., Kubarev G.V., 2019. A Runic Inscription at Sarykoby (Southeastern Altai). Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia. 47(4). P. 93-98. https://doi.org/10.17746/15630110.2019.47.4.093-098 DOI: https://doi.org/10.17746/1563-0102.2019.47.4.093-098

Golden P.B., 1992. An indtroduction tot he history oft he Turkic Peoples. Ethnogenesis and State

Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. 483 p.

Kairzhanov A., Shaimerdinova N., Mussabekova U., Mayemerova A., Shaldarbekova A., 2018.

Hypotheses about the Origin of the Turkic Runic Alphabet. Analele Universităţii din Craiova. Seria Ştiinţe Filologice. Lingvistică 1-2. P. 69-76.

Keleş E., 2020. İlhanlı sivil ve askeri teşkilatında Uygur Türkleri ve Anadolu’da Uygur mirası üzerine. Turkish Studies-History, 15(3). P. 931-941. https://dx.doi.org/10.47846/TurkishStudies.44542 DOI: https://doi.org/10.47846/TurkishStudies.44542

Medyntseva A.A., Koval V.Y., Badeev D.Y., 2019. Turkic Inscriptions in Cyrillic on 14th-15th Century Eastern European Lithic Artifacts. Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia. 47(4). P. 105-111. https://doi.org/10.17746/1563-0110.2019.47.4.105-111 DOI: https://doi.org/10.17746/1563-0102.2019.47.4.105-111

Radloff W., 1895. Die Alttürkischen Inschriften der Mongolei. S. Petersburg. 57 p.

Rifat K.M., 1917. Mahmed b.al-Husayn b. Muhammad al-Kaşghari Kitab diwan-i lughat al-Turk. Istanbul.

Rogozhinsky A.E., Cheremisin D.V., 2019. The Tamga Signs of the Turkic Nomads in the Altai and Semirechye: Comparisons and Identifi cations. Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia. 47(2). P. 48-59. https://doi.org/10.17746/1563-0110.2019.47.2.048-059 DOI: https://doi.org/10.17746/1563-0110.2019.47.2.048-059

Tekin T., 2014. Orhon Yazıtları. Ankara. 232 s.

Thomsen V., 2011. Orhon yazıtları araştırmaları. Ankara. 453 p.

TURK BITIG. [Электронный ресурс]. – URL: TURK BITIG (https://bitig.kz/?lang=r&mod=1) (дата обращения: 04.01.2024).

Stark S., 2008. Die Alttürlenzeit in Mittel- und Zentralasien. Archäologische und historische Studien. Nomaden und Sesshafte 6. Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag

Zsidai Zs., 2018. Some thoughts on the translation and interpretation of terms describing Turkic Peoples in Medieval Arabic sources. Hungarian Historical Review 7.1. P. 57-81.