Қазақ мәдениетіндегі шешендік сөз өнері
Қаралымдар: 61 / PDF жүктеулері: 107
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2023-4-63-82Кілт сөздер:
қазақ мәдениеті, шешендік тіл, мәдени сана, онтология, эпистемология, антропоцентризм, социоцентризм, этноцентризм, аксиология, мәденисофия.Аннотация
Мақалада қазақ мәдениетіндегі шешендік сөз өнерінің орны мен рөлін отандық
мәдениеттану ғылымында алғаш рет зерделеуге қадам жасалады. Осы ретте
мақалада қазақ шешендік сөздерінің жалпы этномәдени болмыстың континиуумы
ретіндегі өзіндік тұғыры, танымдық эпистемасы, әдіснамалық ұстанымдары,
ділмарлықтың антропоцентристік, социоцентристік, этноцентристік қырлары,
шешендік сөздердегі ұтқыр ой табиғаты мен ерекшеліктерінің мәденисофиялық
астары, шешендік сөздердегі даналық феномен-мәдениеті қарастырылады.
Сонымен бірге, зерттеуде шешендік сөз өнерінің өз тыңдаушысына танымдық
эмоциялық ықал етуінің мәдени аспектілері назарда болады. Бұл ретте шешендік
тілдегі тыңдарманға ой тастау мәдениетінің тереңдігі, оның аксиологиялық құнары
өлшенеді. Шешендік формуласындағы: «бастамасы, ұсынбасы, мазмұндамасы,
қыздырмасы, қорытпасы» сияқты мәдени аксиологиялық концепт өзегіне жеткізу
қасиеті арқылы «иландыру», «сендіру», «мойындату» концепттердің мәдени
әдіснамалық қырларын ашуға қадам жасалады. Шешендік пен объективті шындық
арасындағы тұтастық мәселесі қазақтың ұлттық мәдени ділдік этнос ретінде
зерделенеді. Шешендік сөздер образды ойлау арқылы объективті шындықты
көркем бейнеде игеру мәдени иррационал модель ерекшелігі тілге тиек етіледі.
Қазақ демосфендерінің ақиқатты дәл айтып, шындықты шыжғырып бетке басуы
өз танымын шынайы тәжірибемен тоғыстырып, біріктіруі мәдени ұстаным ретінде
мойындалады. Қазақтың «тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» (Төреқұл,
2006: 124) дейтін мәдени этнософиясы басты ұстаным ретінде сарапталады.
Әдебиет
Бабалар сөзі, 2009. Жүз томдық, Т. 56: Тарихи жырлар. Астана: Фолиант. 408 б.
Баласағұн Ж., 1986. Құтты білік. Алматы: Жазушы. 616 б.
Бейсенов Қ., 1994. Қазақ топырағында қалыптасқан ғақлиятты ой кешу үрдістері. Алматы: Ғылым. 168 б.
Гегель, 1956. Философия духа. М.: Госполитиздаит. 371 с.
Гумбольдт В., 1985. Язык и философия культуры. М.: Прогресс. 450 (357) с.
Ғабитов Т.Х., 1998. Қазақ мәдениетінің типологиясы. Алматы: Қазақ университеті. 203 б.
Исмаилов О., 1996. Бабалар сөзі – даналық көзі. Алматы: Білім. 186 б.
Қасабек А., 2023. Заманының ұлағатты философы. Талдықорған: ЖК «Дизайн-ОТ». 288 б.
Молдабеков Ж., 1998. Қазақ осы – мың өліп, мың тірілген. Оқу құралы. Алматы: Санат. 208 б.
Мұқаметханұлы Н., 2000. Қытайдағы қазақтардың қоғамдық тарихы (1860-1920). Алматы: ҚАЗ ақпарат. 336 б.
Мұхиддин Әбу Зәкәрия Яхия ибн Шәрәф ибн Мурри, 2014. Хадистер жинағы (риядус-салихин). Алматы: «Көкжиек» баспасы. 656 б.
Негимов С., 1997. Шешендік өнер. Алматы: Ана тілі. 208 б.
Нұрмұратов С.Е., 2000. Рухани құндылықтар әлемі: әлеуметтік философиялық талдау. Алматы: ҚР БҒМ. Философия және саясаттану Институты. 180 б.
Оразалы және т.б., 2007. Ұлылық қалғыса ұлт ұйқыға кетеді. Даналардан жеткен сөз/құраст. С.Ш.Оразалы, Ө.Ақыпбекұлы, Г.Оразгалиева. Астана. 384 б.
Потебня А.А., 1976. Эстетика и поэтика. М.: Искусство. 614 с.
Тарихи тұлғалар. Танымдық-көпшілік басылым / Құрастырушылар: Тоғысбаев Б., Сужикова А. Алматы: «Алматыкітап» ЖШС, 2006. 376 б.
Төреқұл Н., 2006. Даланың дара ділмарлары. Алматы: ЖШС «Қазақстан» баспа үйі. 592 б.
Раев Д.С., 2019. Дала өркениетінің рухани-мәдени қырлары: әлеуметтік-саяси талдама. Оқу құралы. Алматы. 344 б.
Элдридж Р., 2020. Өнер философиясы. Кіріспе. Алматы: «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры. 304 б.
Ibraev Sh., 2021. The phenomenological transformation of Abay’s poetry. Turkic Studies Journal, 3(3). P. 28-36. https://doi.org/10.32523/2664-5157-2021-3-28-36
