Бірінші Бүкілодақтық түркология съезі: қуғын-сүргінге ұшырағандар мен атылғандар

Аннотация

Мақалада біз 1926 жылдың 26 ақпаны мен 5 наурызы аралығында Баку қаласында өткен Бірінші Бүкілодақтық түркология съездінің тарихының бастапқы көздерін зерттеуге тырыстық. Бұл жағдайда біздің қолымызда съездің стенографиялық есептері бар, олар соңғы уақытқа дейін көптеген ғылыми зерттеушілер үшін, сол съезге қатысушылардың туыстары мен ұрпақтары үшін қол жетімді болмады, сонымен қатар бізде РСФКР құрамындағы Қырғыз автономиялық облысының қатысушыларына қатысты бірқатар басқа материалдар бар. Шын мәнінде, бұл бірінші ресми съезд болды. Оның негізгі мәселесі - барлық түркі республикалары мен КСРО Одағының халықтарына араб графикасынан латын әліпбиіне көшу болды. КСРО түркі халықтарының жазба тілін латындандырудың бастамашысы, әрине, Әзербайжан КСР-і болды. Өкінішке қарай, түркітілдес елдер мен ТМД халықтары жастарының қазіргі ұрпақтарының көбісі, әсіресе филологтар мен тарихшылар түркологтардың Бірінші съезд–құрылтайы туралы іс жүзінде өте аз біледі. Сондықтан бұл мақала осыдан жүз жылға жуық уақыт бұрын Бакуде өткен түркологтардың бірінші съезіне арналған. Бұл КСРО-дағы ғана емес, әлемнің басқа елдеріндегі көптеген түркі халықтарының жаңа ұлттық жазу жүйесінің негізін қалаған құрылтай болды. Алайда бұл съезд қуғын-сүргінге ұшыраған, атылған делегаттардың, түркітанушы ғалымдардың, ағартушылар мен сол атақты құрылтайға қатысқан мемлекеттік қызметкерлердің съезі ретінде тарихта қалды. Мұның жарқын дәлелі – осы мақаладағы біздің материалдар.