Бұланды (Баланды) фортификациясын зерттеу нәтижелері

Жанболат Утубаев; Алтынбек Ерсариев; Макпал Суюндікова; Асемгуль Қасенова

doi:10.32523/2664-5157-2023-2-49-66

Авторлар

Жанболат Утубаев Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты
Алтынбек Ерсариев Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты
Макпал Суюндікова Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты
Асемгуль Қасенова Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2023-2-49-66

Кілт сөздер:

Сырдария, Шірікрабат мәдениеті, фортификация, қамал, бекініс, мұнара, қақпа, атыс ойығы, қабырға, пақса

Аннотация

Мақалада Сырдарияның төменгі ағысында орналасқан, б.д.д. І мыңжылдықтың екінші жартысымен мерзімделетін Бұланды (Баланды) І ескерткішінің қорғаныс жүйесі жайлы баяндалады. Ескерткішті мекен еткен тұрғындар Іңкәрдария мен Жаңадария арасында тартылған
каналға негізделген суармалы егіншілікпен айналысқан. Шірікрабат археологиялық экспедициясының 2007-2014 жылдары ескерткішке жүргізген зерттеуі барысында қорғаныс жүйесіне қатысты біршама құрылыс орындары анықталды. Қазба-зерттеу жұмыстары барысында алынған мәліметтерге сүйене отырып, бекініс қабырғаларын салудың
негізгі кезеңдерін бөліп көрсетеміз, олар өз кезегінде бірнеше сатыларға бөлінеді. Сондай-ақ зерттеу нәтижесі ескерткіштің қорғаныс жүйесі өте ерте кезеңде салынғандығын көрсетеді. Бекініс қабырғаларының бұрыштары жоспарлы түрде шығып тұрған жартылай шеңберлі мұнаралармен күшейтілген. Бекініс қабырғалардың іргетасы тұтас монолитті тығыз сазды пақсадан көтеріліп, кейін ішкі жағынан ені
1,3-1,4 м, биіктігі 1 м-ге жуық пақса алаңы жанаса қатар тұрғызылған. Ұзын қорғаныс қабырғалары да пішіні жебе тәрізді, атыс ойықтары бар жартылай шеңберлі мұнаралармен күшейтілген. Бүгінге дейін алынған археологиялық деректерге сүйенсек, Бұланды І бекінісі үлкен іргелі ғимарат болғандығын көрсетті. Ескерткіштің архитектуралық жоспары мен құрылыс тәсілдерін толық түсіну үшін, хронологиясы бойынша бір кезеңмен мерзімделетін көршілес аймақтарда орналасқан археологиялық
ескерткіштермен салыстырмалы талдау жүргізілді. Зерттеу нәтижесінде Бұланды І бекінісінің қорғаныс жүйесін қамтамасыз ететін нысандар құрылысы екі кезеңнен тұратындығы анықталды.

Автор туралы мәлімет

Жанболат Утубаев, Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты

тарих ғылымдарының кандидаты, жетекші ғылыми қызметкер, ерте темір дәуірі археологиясы бөлімінің меңгерушісі

Алтынбек Ерсариев, Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ докторанты, кіші ғылыми қызметкер

Макпал Суюндікова, Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ докторанты, кіші ғылыми қызметкер

Асемгуль Қасенова, Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты

тарих ғылымдарының кандидаты, жетекші ғылыми қызметкер

Әдебиет

Андрианов Б.В., 1969. Древние оросительные системы Приаралья. Москва: Наука. 252 с.

Болелов С.Б., 2014. Кампыртепа – античная крепость на Оксе: стратиграфия, периодизация, хронология // SCRIPTA ANTIQUA. Вопросы древней истории, филологии, искусства и материальной культуры. Том III. Москва. С. 84

Вайнберг Б.И., Левина Л.М., 1993. Чирикрабатская культура // Низовья Сырдарьи в древности. Москва: ИЭИА. 130 с.

Воробьева М.Г., Лапиров-Скобло М.С., Неразик Е.Е., 1963. Археологические работы в Хазараспе в 1958-1960 гг. // Материалы Хорезмской экспедиции. Москва. Вып. 6. С. 157-201.

Воробьева М.Г., 1973. Дингильдже. Усадьба 1 тысячелетия до н.э. в древнем Хорезме. Москва: Наука. 217 с.

Вишневская О.А., Рапопорт Ю.А., 1997. Городище Кюзели-гыр. К вопросу о раннем этапе истории Хорезма // ВДИ., № 2. С. 150-173.

Гертман А.Н., 1998. Знаки на кирпичах и некоторые вопросы организации древневосточного строительства: (по материалам древнего Хорезма) // Приаралье в древности и средневековье. Москва. С. 136-150.

Дарменов Р.Т., Утубаев Ж.Р., 2011. Баланды 2 (Буланды). Культовое сооружение чирикрабатской культуры IV-II вв. до н.э. // Археология Казахстана в эпоху независимости: итоги и перспективы. Том II. Алматы. С. 157-161.

Итина M.A., Яблонский Л.Т., 1997. Саки Нижней Сырдарьи (по материалам могильника Южный Тагискен) // РАН Ин-т археологии; Ин-т этнологии и антропологии. Mосква: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН). С. 176-183.

Калалы-гыр 2: Культовый центр в Древнем Хорезме IV-II вв. до н.э. / Отв. ред. Б.И. Вайнберг; Ин-т этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая; Гос. музей Востока. 2004. Москва: Вост. лит. 286 с.

Кой-Крыглан-кала – памятник культуры древнего Хорезма, IV в. до н.э. – V в. н.э. 1967. / Отв. ред. С.П. Толстов, Б.И. Вайнберг. Москва: Наука. 160 с.

Коляков С.М., 1991. Раскопки крепости Кургашин-кала // Новые открытия в Приаралье. Вып. 1. М. С. 98-99.

Курманкулов Ж.К., Утубаев Ж.Р., 2013. Баланды (Буланды) – памятник античности. Алматы. С. 109-140.

Лоховиц В.А., 1963. Раскопки квадратного погребального сооружения на городище Чирик-Рабат // Материалы Хорезмской экспедиции. Москва. Вып. 6. С. 214-220.

Мокробородов В.В., 2013. Формат сырцового кирпича как дополнительный источник по хронологии памятников раннежелезного века // Археология Узбекистана. № 1 (6). Самарканд. С. 12-20.

Махортых С.В., 2019. Каменные блюда VII-VI вв. до н.э. из скифских памятников лесного Поднепровья // Маргулановские чтения. Нур-Султан. С. 351.

Неразик Е.Е., 1976. Сельское жилище в Хорезме (I-XIV вв.). Труды ХАЭЭ, том IX. Москва. С. 35-41.

Неразик Е.Е., 1979. Материалы по землепользованию и землевладению в Хорезме первых веков н.э. // Археология и этнография Средней Азии. Москва. С. 43.

Неразик Е.Е., 1987. Археологический комплекс первых веков н.э. из Хорезма // Советская археология. №2. С. 160-161.

Рапопорт Ю.А., 1963. Раскопки дворцового здания на городище Калалы-гыр в 1958 г. //Материалы Хорезмской экспедиции. Москва. Вып. 6. С. 141-156.

Рапопорт Ю.А., Неразик Е.Е., Левина Л.М., 2000. В низовьях Окса и Яксарта. Образы древнего Приаралья. Москва. 209 c.

Ртвеладзе Э.В., 2017. Кампыртепа – Александрия Оксианская: Город-крепость на берегу Окса в эллинистическое и постэллинистическое время. МТЭ., вып. X. Ташкент. С. 17.

Тажекеев А.А., 2011. Крепости чирикрабатской культуры // Отан тарихы. Алматы. №4. С. 179-189.

Толстов С.П., 1958. Работы Хорезмской археолого-этнографической экспедиции АН СССР 1949-1953 гг. // Тр. ХАЭЭ. Т. II. Москва. С. 7-258.

Толстов С.П., 1962. По древним дельтам Окса и Яксарта. Москва: Изд-во восточной лит-ры. 324 с.

Толстов С.П., Жданко Т.А., Итина М.А., 1963. Работы Хорезмской археолого-этнографической экспедиции АН СССР в 1958-1961 гг. // МХЭ. Вып. 6. Москва. С. 3-90.

Трудновская С.А., 1963. Круглое погребальное сооружение на городище Чирик-Рабат // Материалы Хорезмской экспедиции. Москва. Вып. 6. С. 201-213.

Утубаев Ж.Р., 2013. Погребальные сооружения баландинского оазиса // Известия НАН РК. Серия общественных и гуманитарных наук. 3 (289). Алматы. С. 28-35.

Хабдулина М., 2022. История создания музея-заповедника «Бозок» // Turkic Studies Journal, Т. 4., No 2. С. 116-129.

Хожаниязов Г., 1981. История развития фортификации античного Хорезма // Советская археология. № 2. С. 43-56.

Хожаниязов Г., 1982. Акчунгуль – новый памятник эпохи античности северо-западного Хорезма. Археология Приаралья. Ташкент: Фан. Вып. I. С. 81-86.

Юсупов Х., 1998. Выдающиеся архитектурные памятники древнего Гурганджа // Приаралье в древности и средневековье // Москва. С. 211-217.