Тоғызқұмалақ ойыны: шығу тарихы, дамуы және қазіргі замандағы жай-күйі
Қаралымдар: 446 / PDF жүктеулері: 1148
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2023-1-78-97Кілт сөздер:
тоғызқұмалақ, рухани мәдениет, федерация, ЮНЕСКО, отау, қазан, құмалақ, «тұздық», «атсырау»Аннотация
Қазақ халқы сан ғасырлар бойы түрлі қиындықтарды басынан өткергендігіне қарамастан, өз мәдениетін дамытуға көп көңіл бөлді. Ата-бабаларымыз әсіресе терең логикалық ойлауды, тапқырлықты талап ететін интеллектуалдық ойындарды дамытуға басымдық жасады. Солардың бірі – «көшпелілер алгебрасы» саналатын тоғызқұмалақ ойыны.
Ұлттық ойынның дамуы мен таралуына әр тарихи кезеңнің өзіндік әсері болды. Әсіресе еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізуі тоғызқұмалақ ойынының әлемдік деңгейде таралуына мүмкіндік берді. Нәтижесінде тез есептеуге, стратегиялық ойлауға негізделген ұлттық ойын 2020 жылы халықаралық ЮНЕСКО ұйымының Адамзаттың материалдық емес мәдени мұраларының репрезентативтік тізіміне енді. Сондықтан ұсынылып отырған мақалада қазақ халқының ұлттық интеллектуалдық ойыны тоғызқұмалақтың шығу тарихы мен әр түрлі кезеңдердегі даму барысы қарастырылады. Ұлттық ойын бойынша алғашқы чемпионаттың ұйымдастырылуы, республикалық және халықаралық деңгейдегі Тоғыз-құмалақ Федерацияларының құрылуы, тұңғыш спорт шеберлерінің шығуы туралы маңызды деректер беріледі.
Ғылыми жұмыста тоғызқұмалақ ойынының ерекшелігі, жалпы құндылығы, маңыздылығы сипатталады. Сонымен қатар ұлттық ойынның қазіргі замандағы жай-күйі, халықаралық деңгейде насихатталуы да жан-жақты зерделенеді.
Әдебиет
Ақшораев Ә., 1979. Тоғызқұмалақ. Алматы: Қазақстан. 204 б.
Ақшораев Ә., 2000. Тоғызқұмалақ даналығы. Тараз: М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университетінің баспаханасы. 226 б.
Ақшораев Ә., 2001. 60 сабақтық тоғызқұмалақ ойынының оқулығы. Тараз. 68 б.
Аманжолов С., 1936. Тоғызқұмалақ. Алматы. 81 б.
Андас Қ., 2022. Омар төре қорымы. Алтын шыққан құпия үңгір. Баласазға барғанда. //«Жетісу» газеті. 6 қазан. 5 б. [электронды ресурс] - URL: https://7-su.kz/news/cat-4/15477/ (қаралған күні: 05.01.2023).
Геродот, 2002. История. Москва: Ладомир. 752 с.
Гуннер М., Рахимгулов М., 1949. Краткий сборник казахских народно-национальных видов спорта. Алма-Ата: Казахское объединенное государственное издательство. 119 с.
Ерғали С., 2021. Қазақтың коды - құмалақ емес жылқы! // «Adyrna» ақпараттық порталы [электронды ресурс] - URL: https://adyrna.kz/post/63574 (қаралған күні: 05.01.2023).
Жамбыл облысы тарих және мәдениет ескерткіштерінің жинағы. Талас ауданы. 2010. Алматы. 224 б.
Забайұлы Қ., 2021. «Тоғызқұмақ» ойынының төрт мың жылдық тарихы бар...» // «Qazaqstan tarihy» порталы [электронды ресурс] - URL: https://e-history.kz/kz/news/show/32700/ (қаралған күні: 05.01.2023).
Загряжский Г.С., 1874. Быт кочевого населения долин Чу и Сыр-Дарьи // Газета «Туркменские ведомости, №29. С. 2-3.
Землянская И., 2001. Домино, нарды, кости. Москва: «Вече». 354 с.
Краснов А.Н., 1887. Очерк быта семиреченских киргиз. Санкт-Петербург: тип. А.С. Суворина. 46 с.
Қазақстан Республикасы Президенті архиві (ҚР ПА). 708-қор. 9-тізбе. 100-іс.
Қазақстан Республикасы Президенті архиві (ҚР ПА). 708-қор. 26-тізбе. 342-іс.
Қазақстан Республикасы Президенті архиві (ҚР ПА). 812-қор. 1-тізбе. 2705-іс.
Оңтүстік Қазақстан облысы тарих және мәдениет ескерткіштерінің жинағы. Отырар ауданы. 2007. Алматы: «Баур». 424 б.
Пантусов Н.Н., 1906. Киргизская игра тогус кумалак. Известия Общества археологии, истории и этнографии при Казанском университете. Т. 22. Вып. 4. С. 249-252.
Ресей мемлекеттік әлеуметтік-саяси тарих архиві (РМӘСТА). 17-қор. 25-тізбе. 83-іс.
Сұлтанбеков Т., 1967. Шахмат, дойбы, тоғызқұмалақ. Алматы: Қазақстан. 220 б.
Таникеев М., 1957. Казахские национальные виды спорта и игры. Алма-Ата: Казгосиздат. 63 с.
Таникеев М., 1983. От байги до олимпиады. Алма-Ата: Казахстан. 206 с.
Тоғызқұмалақ қағидасы мен ережесі. 2015. [электронды ресурс] - URL: http://9kumalak.com/index.php/zhyldy-zhospar/509-to-yz-mala-a-idasy-men-erezhesi (қаралған күні: 05.01.2023)
Шотаев М., 2017. Таңғажайып тоғызқұмалақ. Астана: Республикалық «KAZBILIM» орталығы. 157 б.
Шотаев М., Абдужаппаров Ы., 2006. Тоғызқұмалақ ойынындағы тұздықтар тартысы. Кентау: «Еркін и К-ХХІ». 116 б.
ҚР Сыртқы істер министрлігінің ресми сайты, 2020. ЮНЕСКО тоғызқұмалақ ойынын адамзатқа ортақ мәдени мұра деп таныды. // [электронды ресурс] - URL: https://www.gov.kz/memleket/entities/mfa/press/region-news/details/2676?lang=kk (қаралған күні: 05.01.2023)
Kaşgarlı Mahmud., 2013. Divanü lugat-it-Türk. Çeviren Besim Atalay. Birleştirmiş birinci baski (Cilt I-II-III) 6. Bsk. Ankara: Türk Dil Kurumu. 1347 b.
Machatscheck H., 1984. Stein um Stein: Exotik der Brettspiele. Verlag Neues Leben, Berlin (Germany). P. 69 & 76-84.
Popova A., Deledicq A. 1977. Wari et Solo: Le Jeu de Calcul African. Cedic, Paris (France), 206 p.
Russ L., 1984. The Complete Mancala Games Book: How to Play the World’s Oldest Board Games. Reference Publications. 111 р.
Scott K. 2005. University of Alaska / Computer Science, Anchorage (USA). P. 21-22.
