Ұйғыр жазба ескерткіштеріндегі манихейлік діні
Қаралымдар: 231 / PDF жүктеулері: 107
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2022-4-51-62Кілт сөздер:
манихейлік, Ұйғыр қағанаты, Бөгү-қаған, мемлекеттік дін, дереккөздер, ұйғыр ескерткіштері, Қарабалғасұн жазуыАннотация
Мақала ұйғыр жазба ескерткіштеріндегі манихейлікті зерттеуге арналған.
Манихейлік – зороастрлық, христиандық, еврейлік, митраистік және буддалық элементтерді
біріктіретін біздің заманымыздың ІІІ ғасырында Таяу Шығыста пайда болған діни наным.
Автор манихейлікті жақсылық пен зұлымдық, жарық пен қараңғылық, ізгілік пен зұлымдық
арасындағы күрестің дуалистік философиясына негізделген тұтас, күрделі діни жүйе ретінде
қарастырады. Ежелгі түркі қағанаттары құлағаннан кейін Бөгү-қаған манихейлікті Ұйғыр
қағанатының мемлекеттік діні ретінде жариялады. Зерттеушілер ұйғырлардың манихейлікті
қабылдауының бір себебі – оны Шығыс Түркістанда, Қытайда және Моңғолияда таратумен айналысқан соғдылармен, манихейлік миссионерлермен Бөгү-қағанның байланыс орнатуға
деген ұмтылысы деп санайды.
Ежелгі ұйғырлар арасында манихейліктің таралуы туралы қытай, араб деректерінде жазылған,
сондай-ақ ұйғыр ескерткіштерінде мәліметтер көптеп кездеседі. Мұндай ескерткіштердің
қатарына Н.М. Ядринцевтің 1889 жылы Моңғолиядағы Орхон өзенінің жағасында жүргізілген
экспедициясы кезінде Ұйғыр қағанатының ежелгі астанасы – Орда-Балық (Қарабалғасұн) қаласының қираған үйінділерінің арасынан тапқан Қарабалғасұн бітіктасы жатады. Қарабалғасұн
бітіктасына жазылған көне түркі руникалық мәтіні түгелдей дерлік жойылған, сондықтан
жазудың мазмұны туралы ақпарат жақсы сақталған қытай тіліндегі нұсқадан алынды.
Мақала авторы Қарабалғасұн жазуы мен басқа да ұйғыр мәтіндерінің мазмұнын талдай
отырып, манихейлік идеялардың мәнін зерттейді, оның пайда болуын, таралуын және
буддизммен тығыз байланысын айқындайды.
Әдебиет
Алексанян А.Г., 2008. Манихейство в Китае (опыт историко-философского исследования). Москва: Институт Дальнего Востока РАН. 168 с.
Асадов Ф. М., 1993. Арабские источники о тюрках в раннее средневековье. Баку: Элм. 204 с.
Ахсанов К.Г., 2003. Очерки истории тюркских народов. Древность и средневековье (III в. до н.э. – XII в. н.э.). Казань: Казанский государственный университет имени В.И. Ульянова-Ленина. 108 с.
Байпаков К., 2007. Великий Шелковый путь (на территории Казахстана). Алматы: Адамар. 496 с.
Бартольд В.В., 1973. «Извлечение из сочинения Гардизи Зайн ал-ахбар»: приложение к «Отчёту о поездке в Среднюю Азию с научною целью. 1893-1894 гг.». Сочинения: в 9 томах. Том 8. Работы по источниковедению. Москва: Наука. С. 23-63.
Бируни А., 1957. Избранные произведения. Т. I: Памятники минувших поколений. / Перевод и примечания М.А. Салье. Ташкент: ФАН УзССР. 516 с.
Бичурин Н.Я., 1950. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Том 1. М.; Л.: Изд-во Акад. наук СССР, LXXXVIII. 381 с.
Груссе Р., 2005. Империя степей. Аттила, Чингизхан, Тамерлан. Том I. Пер. с франц. Х.К. Хамраева. / Сост. Б.М. Сужиков. (История Казахстана в западных источниках XII-XX вв.). Алматы: Санат. 286 с.
Гумилев Л.Н., 1993. Тысячелетие вокруг Каспия. Москва. 336 с.
Желобов Д.Е., 2012. Три религии гаочанских уйгуров (IX-XII вв.) // Научный диалог. Вып. №9. История. Социология. С. 6-16.
История Казахстана (с древнейших времен до наших дней). 2010. В пяти томах. Т.1. Алматы: Атамұра. 544 с.
Каликов Р.К., 2022. Манихейство в Уйгурском каганате// Сборник материалов XVII международной научной конференции студентов и молодых ученых «Gylym Jane Bilim 2022». Нур-Султан. С. 2572-2576.
Камалов А.К., 2001. Древние уйгypы. VIII - IX вв. Алматы: Наш Мир. 216 с.
Кляшторный С.Г., 2010. Рунические памятники Уйгурского каганата и история евразийских степей. СПб: «Петербургское востоковедение». 328 с.
Кляшторный С.Г., Колесников А.А., 1988. Восточный Туркестан глазами русских путешественников (вторая половина XIX в.). Алма-Ата: Наука Казахской ССР. 224 с.
Кляшторный С.Г., Лившиц В.А., 1971. Согдийская надпись из Бугута // Страны и народы Востока. Т. Х. Москва. С. 121-146.
Кызласов И.Л., 1994. Руническая письменность евразийских степей. Москва: Издательская фирма «Восточная литература» РАН. 327 с.
Кызласов Л.Р., 1969. История Тувы в средние века. Москва: МГУ. 212 с.
Смагина Е.Б., 2011. Манихейство: по ранним источникам. Москва: Восточная литература. 524 с.
Стеблева И.В., 2007. Жизнь и литература доисламских тюрков: историко-культурный контекст древнетюркской литературы. Ин-т востоковедения РАН. Москва: Вост. лит. 208 с.
Li Tang., 2005. History of Uyghur Religious Conversions (5th – 16th Centuries). Asia Research Institute. Working Paper Series. No. 44. June. 81 p.
