Түркі ақсүйектері ескерткіштерінің қайта пайдаланылуы (Қазақстанда басылып шыққан Орхон атласы беттеріндегі археологиялық жазбалар)
Қаралымдар: 159 / PDF жүктеулері: 104
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2022-4-23-34Кілт сөздер:
Түрік қағанаттары, жерлеу кешендері, ақсүйектердің ескерткіштері, оларды қастерлеу және пайдалану, отбасылық таңбалар, атлас, қағанат, балбал тастарАннотация
2005-2006 жылдары Астана қаласында Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университетінің профессорлары Мырзатай Жолдасбеков пен Қаржаубай Сартқожаұлы тарапынан Моңғолия жерінде сақталған VI-VIII ғасырлардағы Түркі қағанаттары мемориалдарының
атласы жарияланды. Атласта жазулары қашалған стелалар (тасбағандар) ғана емес, олардың
археологиялық және ландшафттық мәдениеті де қамтылды. Мұндай жиынтық басылым ғылыми
жұмыс үшін жаңа мүмкіндіктерге жол ашқаны сөзсіз. Сонымен қатар бұл ескерткіштерге өз
замандастары мен ұрпақтары сан мәрте келгені, ескерткіштерді қайта пайдаланғаны анықталды.
Күлтегін мен Хошо-Цайдам III мемориалдарында олардың заманына дейінгі кезеңге тиесілі өзге
де жерлеу кешендерінен алынған тас мүсіндер қайтадан пайдаланылғандығы белгілі болды.
Шындығында олар түркі халықтары мәдениетіне тиесілі емес және жаңа орында марқұмды
немесе оның айналасында болған адамдарды бейнелемеген, жай ғана балбал қызметін
атқарған. Дегенмен Эрдэнэмандал V жерленген жерде құрылыс материалы ретінде көне
түркі ескерткіштерінен алынған руникалық жазуы бар тақта қолданылған. Унгэетудегі жаңа
мемориалды қайта тұрғызу кезінде бұған дейінгі кешен бұзылмай, тек оның балбал тастары
пайдаланылған. Онгин кешенінің жазулары мен отбасылық таңбалары бар стелалары оның
ата, әке және немере есімдерін мәңгі есте қалдыру үшін пайдаланылғанын растайды. Асхеттегі
жерлеу рәсімі бейнеленген тақтайшаның бүйірі кейінірек руникалық жазумен, содан соң
бұрышы ойық жеке таңбамен толықтырылған. Екінші Шығыс Түрік қағанаты мемориалдарына
олар тұрғызылғаннан кейінгі уақытта адамдар барып тұрғанын отбасылық және жеке таңбалар
дәлелдейді, бірақ бұл – бөлек зерттеудің тақырыбы
Әдебиет
Войтов В.Е., 1996. Древнетюркский пантеон и модель мироздания в культово-поминальных памятниках Монголии VI–VIII вв. М.: Изд-во Гос. музея Востока. 152 с.
Войтов В.Е., 1987. Каменные изваяния из Унгету // Центральная Азия. Новые памятники письменности и искусства. Москва: Наука, Глав. редакция вост. лит-ры. С. 92-109.
Войтов В.Е., 1989. Онгинский памятник. Проблемы культуроведческой интерпретации. Советская тюркология. 3. С. 34-50.
Войтов В.Е., 1986. Древнетюркские памятники на Хануе. Советская археология. 4. С. 74-89.
Жолдасбеков М., Сартқожаұлы Қ., 2005. Орхон ескерткiштерiнiң толық атласы. Астана: Күлтегiн. 360 с.
Жолдасбеков М., Сарткожаулы К., 2006. Атлас орхонских памятников. Астана: Күлтегiн. 360 с.
Кляшторный С.Г., 1978. Храм, изваяние и стела в древнетюркских текстах (К интерпретации Ихэ-Ханын-норской надписи) // Тюркологический сборник. 1974. Москва: Наука, Глав. редакция вост. лит-ры. С. 238-255.
Кляшторный С.Г., 2003. История Центральной Азии и памятники рунического письма. СПб.: Филолог. факультет СПбГУ. 560 с.
Кызласов И.Л., 1998. Результаты раскопок поминальных оградок могильника Эдегей (Факты вторичного использования древнетюркских оградок VI-VIII вв. в раннем средневековье) // Древности Алтая. Известия лаборатории Горно-Алтайского госуниверситета. 3. Горно-Алтайск: ГАГУ. С. 143-165.
Кызласов И.Л., 2021. Корни башкирской геральдики: аристократические тамги тюркских государств раннего средневековья // Башкиры в контексте междисциплинарных исследований тюркских народов Евразии. Материалы научной сессии по этнической истории и антропологии башкир. Уфа: Самрау. С. 254-267.
Кызласов И.Л., 2020. Современные основы тюркской руники. Turkic Studies Journal. № 2. С.6-14.
Кызласов Л.Р.,1964. О назначении древнетюркских каменных изваяний, изображающих людей. Советская археология. № 2. С. 27-39.
Кызласов Л.Р., 1969. История Тувы в средние века. М.: Изд-во Москов. ун-та. 211 с.
Могильников В.А., 1981. Тюрки // Археология СССР. Степи Евразии в эпоху средневековья. Москва: Наука. С. 29-43.
Радлов В.В., 1892-1899. Атлас древностей Монголии. Вып. 1-4 / Труды Орхонской экспедиции. СПб.: Типография Имп. АН. 296 с.
Inscriptions, 1892. Inscriptions de l’Orkhon recueillies par l’expédition finnoise 1890 et publiées par la Société Finno-Ougrienne. Helsingfors: Imprimerie de la Société de Littérature Fin¬noise. L+48+66+1.
