Қытайдағы қазақтар тіліндегі топикализация стратегиялары

Айнұр Әбіш

doi:10.32523/2664-5157-2025-3-147-165

Авторлар

Айнұр Әбіш Орталық Ұлттар Университеті

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-3-147-165

Кілт сөздер:

ақпараттық құрылым, тақырып-түсініктеме, топикализация, топикализация стратегиялары, сөйлем деңгейіндегі топикализация, Орхон көне түркі тілі, ескі ұйғыр тілі, салыстырмалы грамматика, Қытайдағы қазақтар тілі

Аннотация

Мақала түркі тілдерінде аз зерттелген топикализация немесе тақырып/ремалық («рема» – «комментарий» ұғымын білді[1]реді) бағытты зерттеуге арналған. Топикализация мәтінді лингвистикалық талдаудың бір тәсілі ретінде көптеген тілдерде, соның ішінде түркі тілдерінде де қолданылады. Мақалада Қытайда тұратын қазақтардың сөйлем құрылымындағы топикализация мәселесі жан-жақты қарастырылады. Топикализация – тыңдаушы мен оқырманның назарын белгілі бір компонентке аудару және ақпаратты ұйымдастыру үшін сөйлемнің жекелеген бөліктерін айқындайтын маңызды лингвистикалық құбылыс болып табылады. Зерттеу барысында автор қазақ тіліндегі топикализация маркер[1]лерін анықтайды: грамматикалық маркерлер (сөз тәртібінің өзгеруі, арнайы демеуліктер), просодикалық маркерлер (интонация, үзіліс) және синтаксистік маркерлер (солға қарай ығысу, постпредикаттық топик). Түркі тілдеріндегі сөйлем құрылымында топикализация маркерлерінің маңызын ашу үшін автор бұл құбылысты тарихи көне түркі тілдері (Орхон руникалық және көне ұйғыр жазбалары) мен қазіргі түркі тілдері (түрік және ұйғыр) негізінде қарастырады. Автор Қытайдағы қазақтардың тілдік жүйесіне қытай, ұйғыр және басқа да тілдердің әсер ететінін атап өтеді. Сондықтан Қытайдағы қазақтардың тіліндегі топикализация маркерлерін ұйғыр, қытай және қазіргі қазақ тілдерімен салыстырмалы түрде талдайды. Мақалада морфосинтаксистік тәсілдер арқылы топикті білдіру жолдары мен топик шегін айқындаудағы просодикалық маркерлердің рөлі және ‘γoy’, ‘wözị’, ‘bolsa’, ‘degen’ сынды грамматикалық маркерлер арқылы топикализацияның көрінісі жан-жақты қарастырылған. Сондай-ақ, «тақырып-комментарий» құрылымдары да талданып, дискурстағы топик маркерлерінің прагматикалық қызметі сипатталған.Зерттеу нәтижелеріне сәйкес Қытайдағы қазақ тілі мен Қазақстандағы қазақ тілінің арасында аздаған айырмашылықтар да бар екенін, олардың негізінен синтаксистік құрылымдар мен просодикалық бірліктерге қатысты байланысы бар екенін көрсетті. Просодикалық тұрғыда қазақ тіліндегі топик маркерлері интонация мен үзіліс арқылы көрініс табады, бұл барлық түркі тілдеріне тән типологиялық көрсеткіш болып табылады.Постпредикаттық топикализация жүйелі сипатқа ие емес. Бір сөйлемде бірнеше топик маркерленуі мүмкін, бірақ бұл қатаң грамматикалық ереже болып саналмайды.Зерттеу барысында ұзақ мерзімді тілдік байланыстардың нәтижесінде Қытайдағы қазақ тілінде кейбір байланыс әсерлері қалыптасқан, алайда оның негізгі грамматикалық жүйесі стандартты қазақ тіліне жақын күйінде сақталғаны да анықталды. Бұл зерттеу Қытайдағы қазақ тілі ерекшеліктерін түсінуге және түркі тілдеріндегі ақпараттық құрылымды зерделеуге елеулі үлес қосары сөзсіз.

Автор өмірбаяны

Айнұр Әбіш, Орталық Ұлттар Университеті

Ph.D, Классикалық мәтіндерді зерттеу кафедрасының доценті

Әдебиет

Әмір Р., 2002. Екінші дәрежедегі коммуникативтік талаптардың құрмалас сөйлемдер жүйесіндегі көрінуі // Жұбанов тағылымы: Респ-қ ғылыми-теориялық конференция материалдары. Ақтөбе. Б. 11-15.

Әмір Р.С., 2014. Қазіргі қазақ тілі құрмалас сөйлем жүйесі. Алматы: «Қазақ универcитеті» баспасы. 110 б.

Байтұрсынов А., 1992. Тіл тағылымы. Алматы: «Ана тілі» баспасы. 448 б.

Abish A., 2021. Kazakh and Karakalpak. [Қазақ және қарақалпақ тілдері]. In: Johanson & Csató (eds.). P. 337-353.

Chafe W.L., 1976. Givenness, contrastiveness, definiteness, subjects, topics, and point of view. In Charles N. Li (ed.), Subject and topic. New-York: Academic Press. P. 25-55.

Dai Q., 2001. Jǐngpǒ yǔ de huàtí. Language Studies 1. P. 100-105.

Givón T., 1983. Topic continuity in discourse: an introduction. In: Givón, T (ed). Topic continuity in discourse: A quantitative cross-language study. Amsterdam: John Benjamins. P. 3-41.

Halliday M.A.K., 1967. Intonation and grammar in British English. Muton: The Hague.

Hu S., 2004. Liángshān yí yǔ de huàtí jiégòu – jiān lùn huàtí yǔ yǔxù de guānxì. 3. P. 9-15.

Huang Ch., 2008. Qiāng yǔ de huàtí biāojì. 7/6. P. 599-614.

Johanson L. & Csató É.Á. (eds.), 2022. The Turkic languages. Second Edition. (Routledge Family Series.). London and New-York: Routledge. 560 р.

Kadir T. & Slam U., 2015. Wéiwú'ěr yǔ huàtí de yùnlǜ biǎoxiàn. Journal of Xinjiang University 43/5. P. 126-132.

Krifka M. & Musan R., 2012. Information structure: Theoretical, typological and experimental perspectives. Berlin: Deutsche National bibliothek. P. 1-44.

Lambrecht K., 1994. Information structure and sentence form: Topic, focus and the mental representations of discourse referents. Cambridge: Cambridge University Press. 376 p.

Lapolla R.J., 1988. Subject and referent tracking: Arguments for a discourse-based grammar of Chinese. In Emonds, J. & Mistry, P. J. & Samiian, V. & Thornburg, L. (eds.) Proceedings of the West Coast conference on linguistics. Department of Linguistics, California State University, Fresno. P. 60-173.

Lapolla R.J. & Poa D., 2005. Jiāodiǎn jiégòu hé yǔyì de yánjiū. In: Liejiong, X. & Pan, H.(eds.) Jiāodiǎn jiégòu de lèixíng jí qí duì hànyǔ cíxù de yǐngxiǎng. Beijin: Press of Beijin University of Foreign Languages. P. 57-78.

Li B. & Pan H. & Xu L., 2003a. Duì jiāodiǎn mǐngǎn de jiégòu jí jiāodiǎn de yǔyì jiěshì (shàng). 1. P. 1-11, 93.

Li B. & Pan H. & Xu L., 2003b. Duì jiāodiǎn mǐngǎn de jiégòu jí jiāodiǎn de yǔyì jiěshì (xià). 2. P. 108-119.

Li Z., 2007. Hāní yǔ de huàt. 5. P. 74-79.

Lu J., 2014. Shì shuō yǔyán xìnxī jiégòu lǐlùn. Academic Exchange 6. P. 5-13.

Lu J., 2017. Zhòngshì yǔyán xìnxī jiégòu yánjiū kāitùo yǔyán yánjiū de xīn shìyě. 4. P. 1-15.

Lu J., 2018. Zài tán yǔyán xìnxī jiégòu lǐlùn. 2. P. 163-172.

Tömür H., 2003. Modern Uyghur grammar. Morphology. Istanbul: Yildiz Press. 599 p.

Tömür X., 2011. Hazirḳi zaman uyγur tili grammatikisi [A Grammar of Modern Uyghur Morphology]. Morfologiyä. Beijing: The Ethnic Publishing House. 471 p.

Van Valin R.D. & Lapolla R.J., 1997. Syntax. Structure, meaning and function. Cambridge: Cambridge University Press. 713 p. DOI: https://doi.org/10.1017/CBO9781139166799

Wang B. & Kadir T. & Yi X., 2013. Wéiwú'ěr yǔ jiāodiǎn de yùnlǜ shíxiàn jí gǎnzhī, 38/1. P. 92-98.

Wei W., 2012. Qiǎn xī hāsàkè yǔ jùzi jiāodiǎn chéngfèn de jù zhòngyīn biǎoxiàn. 4. P. 30-33.

Xu L. & Liu D., 2003. Huàtí yǔ jiāodiǎn xīn lùn. Shanghai: Shanghai Education Press.

Xu L. & Liu D., 2007. Huàtí de jiégòu yǔ gōngnéng. Shanhai: Shanhai Education Press.

Yakup A. & Zhang D. (eds.), 2013. Functional typological approach to modality in the Altaic languages, Analytic comparative linguistic data: 400 sentences. Beijin: Press of Midzu China University.

Yakup A., 2016. Focus in Turkish and Uyghur: A preliminary report on an ongoing contrastive investigation. Turkic Languages 20. P. 113-131.

Yu Ch. 2011 Zàng miǎn yǔ de huàtí biāojì: jiān yǔ hànyǔ bǐjiào. Journal of Midzu China University Sciences of Philosophy and Social Sciences 38/1. P. 77-81.

Zhang D., 2004. Xiàndài hāsàkè yǔ shǐyòng yǔfǎ. Beijin: Press of Midzu China University. P. 712-713

Zhang D., 2015. Shítǐ yǔfǎ lǐlùn – hāsàkè miáoxiě yǔfǎ xué fāngfǎlùn. Beijin: Press of Midzu China University.

Zhang D., 2018. 2. Xiàndài hāsàkè yǔ shǐyòng yǔfǎ (Xiūdìng bǎn). Beijin: Press of Midzu China University.

Zhang B. & Fang M., 1996. Hànyǔ gōngnéng yǔfǎ yánjiū. Press of Tziansi Education.

Zhao Y. & Li Y., 2005. Lùn bái yǔ de huàtí jiégòu yǔ jīběn yǔxù lèixíng. 6. P. 10-22.

Zhou Sh. & Ning Y., 2012. Xiàndài wéiwú'ěr yǔ de huàtí jiégòu. Journal of Beijin Pedagogical University. P. 52-58.

Zimmermann M. & Féry C., 2010. Information structure: Theoretical, typological, and experimental perspectives. Cambridge: Cambridge University Press. 412 p. DOI: https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199570959.001.0001

Reference

Amir R., 2002. Ekınşı därejedegı kommunikativtık talaptardyŋ qūrmalas söilemder jüiesın-degı körınuı [Manifestation of communicative requirements of the second degree in the system of compound sentences]. Jūbanov tağylymy: Resp-q ğylymi-teoriıalyq konferentsiıa materialdary [Zhubanov's lessons: materials of the scientific and theoretical conference]. Aktobe. Р. 11-15. [in Kazakh].

Amır R., 2014. Qazırgı qazaq tılı qūrmalas söilem jüiesı [Modern Kazakh language complex sentence system]. Almaty: “Qazaq universitetı” baspasy. 110 p. [in Kazakh].

Baitursynov A., 1992. Tıl tağylymy [Language lessons]. Almaty: “Ana tılı” baspasy. 448 p. [in Kazakh].

Abish A., 2021. Kazakh and Karakalpak. In: Johanson & Csató (eds.). P. 337-353. DOI: https://doi.org/10.4324/9781003243809-22

Chafe W.L., 1976. Givenness, contrastiveness, definiteness, subjects, topics, and point of view. In Charles N. Li (ed.), Subject and topic. New-York: Academic Press. P. 25-55.

Dai Q., 2001. Jǐngpǒ yǔ de huàtí. Language Studies 1. P. 100-105. [in China].

Givón T., 1983. Topic continuity in discourse: an introduction. In: Givón, T (ed). Topic continuity in discourse: A quantitative cross-language study. Amsterdam: John Benjamins. P. 3-41. DOI: https://doi.org/10.1075/tsl.3

Halliday M.A.K., 1967. Intonation and grammar in British English. Muton: The Hague.Hu S., 2004. Liángshān yí yǔ de huàtí jiégòu – jiān lùn huàtí yǔ yǔxù de guānxì. 3. P. 9-15. [in China]. DOI: https://doi.org/10.1515/9783111357447

Huang Ch., 2008. Qiāng yǔ de huàtí biāojì. 7/6. P. 599-614. [in China].

Johanson L. & Csató É.Á. (eds.), 2022. The Turkic languages. Second Edition. (Routledge Family Series.). London and New-York: Routledge. 560 р. DOI: https://doi.org/10.4324/9781003243809

Kadir T. & Slam U., 2015. Wéiwú'ěr yǔ huàtí de yùnlǜ biǎoxiàn. Journal of Xinjiang University 43/5. P. 126-132. [in China].

Krifka M. & Musan R., 2012. Information structure: Theoretical, typological and experimental perspectives. Berlin: Deutsche National bibliothek. P. 1-44. DOI: https://doi.org/10.1515/9783110261608.1

Lambrecht K., 1994. Information structure and sentence form: Topic, focus and the mental representations of discourse referents. Cambridge: Cambridge University Press. 376 p. DOI: https://doi.org/10.1017/CBO9780511620607

Lapolla R.J., 1988. Subject and referent tracking: Arguments for a discourse-based grammar of Chinese. In Emonds, J. & Mistry, P. J. & Samiian, V. & Thornburg, L. (eds.) Proceedings of the West Coast conference on linguistics. Department of Linguistics, California State University, Fresno. P. 60-173.

Lapolla R.J. & Poa D., 2005. Jiāodiǎn jiégòu hé yǔyì de yánjiū. In: Liejiong, X. & Pan, H.(eds.) Jiāodiǎn jiégòu de lèixíng jí qí duì hànyǔ cíxù de yǐngxiǎng. Beijin: Press of Beijin University of Foreign Languages. P. 57-78. [in China].

Li B. & Pan H. & Xu L., 2003a. Duì jiāodiǎn mǐngǎn de jiégòu jí jiāodiǎn de yǔyì jiěshì (shàng). 1. P. 1-11, 93. [in China].

Li B. & Pan H. & Xu L., 2003b. Duì jiāodiǎn mǐngǎn de jiégòu jí jiāodiǎn de yǔyì jiěshì (xià). 2. P. 108-119. [in China].

Li Z., 2007. Hāní yǔ de huàt. 5. P. 74-79. [in China].

Lu J., 2014. Shì shuō yǔyán xìnxī jiégòu lǐlùn. Academic Exchange 6. P. 5-13. [in China].

Lu J., 2017. Zhòngshì yǔyán xìnxī jiégòu yánjiū kāitùo yǔyán yánjiū de xīn shìyě. 4. P. 1–15. [in China].

Lu J., 2018. Zài tán yǔyán xìnxī jiégòu lǐlùn. 2. P. 163-172. [in China]. DOI: https://doi.org/10.1016/j.enconman.2018.07.003

Tömür H., 2003. Modern Uyghur grammar. Morphology. Istanbul: Yildiz Press. 599 p.

Tömür X., 2011 2. Hazirḳi zaman uyγur tili grammatikisi. [A Grammar of Modern Uyghur Morphology]. Morfologiyä. Beijing: The Ethnic Publishing House. [in Uygur].

Van Valin R.D. & Lapolla R.J., 1997. Syntax. Structure, meaning and function. Cambridge: Cambridge University Press. 713 p.Wang B. & Kadir T. & Yi X., 2013. Wéiwú'ěr yǔ jiāodiǎn de yùnlǜ shíxiàn jí gǎnzhī, 38/1. P. 92-98. [in China].

Wei W., 2012. Qiǎn xī hāsàkè yǔ jùzi jiāodiǎn chéngfèn de jù zhòngyīn biǎoxiàn. 4. P. 30-33. [in China].

Xu L. & Liu D., 2003. Huàtí yǔ jiāodiǎn xīn lùn. Shanhai: Shanhai Education Press. [in China].

Xu L. & Liu D., 2007. Huàtí de jiégòu yǔ gōngnéng. Shanhai: Shanhai Education Press. [in China].

Yakup A. & Zhang D. (eds.), 2013. Functional typological approach to modality in the Altaic languages, Analytic comparative linguistic data: 400 sentences. Beijin: Press of Midzu China University.

Yakup A., 2016. Focus in Turkish and Uyghur: A preliminary report on an ongoing contrastive investigation. Turkic Languages 20. P. 113-131. DOI: https://doi.org/10.13173/TL/2016/1/113

Yu Ch. 2011 Zàng miǎn yǔ de huàtí biāojì: jiān yǔ hànyǔ bǐjiào. Journal of Midzu China University Sciences of Philosophy and Social Sciences 38/1. P. 77-81. [in China].

Zhang D., 2004 1. Xiàndài hāsàkè yǔ shǐyòng yǔfǎ. Beijin: Press of Midzu China University. [in China].

Zhang D., 2015. Shítǐ yǔfǎ lǐlùn – hāsàkè miáoxiě yǔfǎ xué fāngfǎlùn. Beijin: Press of Midzu China University. [in China].

Zhang D., 2018. Xiàndài hāsàkè yǔ shǐyòng yǔfǎ (Xiūdìng bǎn). Beijin: Press of Midzu China University. [in China].

Zhang B. & Fang M., 1996. Hànyǔ gōngnéng yǔfǎ yánjiū. Press of Tziansi Education. [in China].

Zhao Y. & Li Y., 2005. Lùn bái yǔ de huàtí jiégòu yǔ jīběn yǔxù lèixíng. 6. P. 10-22. [in China].

Zhou Sh. & Ning Y., 2012. Xiàndài wéiwú'ěr yǔ de huàtí jiégòu. Journal of Beijin Pedagogical University 4. P. 52-58. [in China].

Zimmerman M. & Féry C., 2010. Information structure: Theoretical, typological, and experimental perspectives. Cambridge: Cambridge University Press. 412 p.