The Evolutionary Process of Root Morphemes into Relic Morphemes in the Kazakh Language

Нурсулу Букетова; Айгуль Аратаева; Асель Амренова

doi:10.32523/2664-5157-2025-2-148-166

Авторлар

Нурсулу Букетова Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті https://orcid.org/0009-0001-5117-775X
Айгуль Аратаева Қарағанды медицина университеті https://orcid.org/0009-0004-7619-2720
Асель Амренова Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті https://orcid.org/0000-0002-9935-2991

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-2-148-166

Кілт сөздер:

реликті түбір морфема, синхрониялық жазықтық, диахрониялық тереңдік, сөз деструкциясы, тілдік таңба, мағына импульсі, сөзжасамдық талдау, сөзжасам моделі, сөзжасамның элементар бірліктері, эволюция.

Аннотация

Мақалада түркі тілдеріндегі, соның ішінде қазақ тіліндегі сөзжасам жүйесінде толық мағыналы түбір морфемалардың реликті түбір морфемаға (РТМ) айналу процесі қарастырылады. Реликті түбір морфема (РТМ) – бұл синхронды сөзжасамдық талдау кезінде қалдық түрінде айқындалатын және тілдік таңба ретінде танылатын түбір морфема. Құрама сөздердегі РТМ семантикасы оның құрамында толық мағыналы түбір морфеманың болуы арқылы анықталады. Туынды сөздерде бұл мағына өнімді аффикстер арқылы сақталып отырады және мағыналық тұтастық қамтамасыз етіледі.
Аталған процесті талдаудың маңызды теориялық негізі – Ф. де Соссюр ұсынған синхрония мен диахрония ұғымдары, олар Н.Д. Андреевтің диахрониядағы жүйелілік туралы тұжырымдарымен кеңейтіліп, диахрония бірнеше синхрониядан тұратын жүйе ретінде қарастырылады. Осы теориялық алғышарттар қазақ тіліндегі РТМ бар түбір морфемаларды зерттеуге негіз болып, тарихи түркітану деректері – ғылыми еңбектер мен лексикографиялық көздер арқылы диахрониялық жазықтықта сөзжасамдық терең үдерістерді анықтауға мүмкіндік береді, сондай-ақ жүйелік эволюцияны сипаттауға жол ашады.
Ұсынылып отырған мақалада ежелгі түркі және ортақ түркі дәуірлеріне жататын РТМ бар сөздер тізімі берілген. Тілдік сөзжасам жүйесіндегі эволюция – адамның коммуникативтік және когнитивтік қызметінің нәтижесінде бір сөздің, сөздер тобының, синтаксистік құрылымдардың ішінде пайда болатын табиғи өзгерістер. Бұл өзгерістер фонемалық-морфологиялық үдерістер түрінде сандық сипат алып, тілдік бірліктердің (түбір морфема, туынды сөз, күрделі сөз тіркесі, сөйлем) желілік иерархиясында сапалық ауысуларға алып келеді. Сонымен қатар тілдік құрылымның желілік жүйесінде кері бағытта – сөздің деструкциясы арқылы, яғни күрделі сөзден, сөйлем құрылымынан бастап қарапайым РТМ-ға дейін ыдырауы мүмкін: синтаксистік құрылым → күрделі сөз → РТМ бар күрделі сөз → түбір морфема → РТМ бар түбір морфема → қарапайым түбір сөз.
Мақалада ежелгі түркі және ортақ түркі дәуірлерінен бастау алатын РТМ бар сөздердің тізімі ұсынылған және салыстырмалы материалдармен толықтырылған, сонымен қатар, құрылымдық талдаулар да жүргізілген.
Зерттеудің жаңалығы – қазақ тіліндегі РТМ-ға кешенді талдау алғаш рет жасалып, оның дамуы ортақ түркілік және ежелгі түркілік кезеңдерге дейінгі диахрониялық тереңдікте қарастырылады. Зерттеу барысында туынды және күрделі РТМ бар сөздер құрылымдық өзгерістерге ұшырағанына қарамастан, тілдік таңба ретіндегі басты, яғни номинативтік қызметін сақтайтыны туралы гипотеза дәлелденеді.

Автор туралы мәлімет

Нурсулу Букетова, Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті

филология ғылымдарының докторы, шетел филологиясы
кафедрасының профессоры

Айгуль Аратаева, Қарағанды медицина университеті

филология ғылымдарының кандидаты, Тілдер дамыту орталығының қауымдастырылған профессоры

Асель Амренова, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

филология ғылымдарының кандидаты, шет тілдер теориясы мен тәжірибесі кафедрасының аға оқытушысы

Әдебиет

Akhanov K., 1972. Fundamentals of Grammar Theory: Work Book for Students of Philological Faculties of Universities. Almaty: Mektep. 216 p.

Andreyev N.D., 1960. Polychrony and tautochrony. The Matter of Correspondence Between Synchronic Analysis and Historic Study of Language. Moscow. P. 52-55.

Arutyunova N.D., 1961. Sketch Book on Spanish Language Word-Building. Moscow: Publishing House of USSR Academy of Sciences. 150 p.

Balakayev M.B., Yessenov K.M., Zhanpeisov E.N., Oralbayeva N.O., 1989. The System of Word Formation of the Modern Kazakh Language. Almaty.

Baskakov N.A., 1969. Introduction to Study of Turkic Languages. Moscow: High School. 331p.

Baskakov N.A., 1978. Language of the Uigurs Adjacent to Issyk Kul. Alma-Ata: Science. 49 p.

Baudouin de Courtenay I.A., 1963. Selecta on General Linguistics. Moscow: Publishing House of USSR Academy of Sciences. (Vol. 1). 386 p.

Benveniste E., 1974. Syntactic Basics of Nominal Addition. General Linguistics. Moscow: Progress. P. 241-256.

Bertagayev T.A., 1969. Morphological Structure of Words in Mongolian Languages. Moscow: Science. 184 p.

Buck C.D., 1971. A dictionary of selected synonyms in the principal Indo-European languages. Chikago: University of Chicago Press. 395 p.

Buketova N.I., 1991. Relic Phenomena in the Word-Building of the Modern German Language. Alma-Ata: Rauan. 208 p.

Buketova N.I., 2018. Relic Root Morpheme As a Linguistic Universal. Karaganda: Limited Liability Company Tengri LtD. 292 p.

Buketovа N., Аratayevа A., Turkenovа S., Аmrenovа А., 2023. Relic root morphemes of Kazakh language among linguistic universals. Turkic Studies Journal. 4 (Vol. 5). 2023. P. 99-114.

Clauson G., 1972. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University. 1034 p.

Clauson G., 1962. Turkish and Mongolian studies. London. 135 p.

Coseriu E., 1974. Synchrony, Diachrony and History. The Problem of Language Change. Munich: Fink. 250 p.

Foucault M., 1994. Words and Things. Saint Petersburg: A-cad. 408 p.

Gak V.G., 1976. The Matter of Semantic Relations Dialectic in Language. Principles and Methods of Semantic Researches. Moscow: Science. P. 73-92.

Kaidarov A.T., 1986. The Structure of Roots and Stems of One Syllable in Kazakh Language. Alma-Ata: Publishing House “Science” of Kazakh SSR. 322 p.

Kazhibekov E.Z., 1986. Verbal-Nominal Correlation of Homogeneous Roots in Turkic Languages (Phenomenon of Syncretism). Alma-Ata: Science. 271 p.

Khydyrov M.N., 1967. Some Consistent Patterns in Evolutionary Development of WordBuilding Models (Based on Material of Turkmen Language). Problems of Linguistics. Moscow. P. 274-280.

Klimov G.A., 1967. Synchrony – Diachrony and Statics – Dynamics. Problems of Linguistics. Moscow. P. 31.

Kubryakova E.S., 1965. What Word-Building Is. Moscow: Science. 78 p.

Kubryakova E.S., 1966. The Matter of Study of Typological Specifics of Language in the

Sphere of Word-Building. Structural-Typological Description of Modern German Languages. Moscow: Science. P. 74.

Kubryakova E.S., 1974. Fundamentals of Morphological Analysis. Moscow: Science. 319 p.

Lessing F.D., 1960. Mongolian-English dictionary. Berkeley; Los -Angeles: University of

California Press. 1236 p.

Mankeyeva Zh.A., 1991. Reconstruction of Primary Roots of Verbal Stems in Kazakh Language. Alma-Ata: Gylym. 152 p

Nadzhip E.N., 1989. Research of Turkic Languages History of XI-XIV Centuries. Moscow: Science. 291 p.

Old Turkic Dictionary, 1969. Leningrad: Publishing House “Science”. 677 p.

Oralbayeva N., Kalybayeva A., Yessenov Kh. and others., 1989. Word-formation System of

Modern Kazakh Language. Editorial board: Oralbayeva N.O. (lead editor) and others. AlmaAta: Association “Knowledge” of KazSSR. 367 p.

Paul H., 1920. Linguistic History Principles. 5th ed. Halle. 396 p.

Paul H., 1957. German Grammar. Vol. V. Word Formation Theory. Halle/Saale: Max Niemeyer Verlag. 323 p.

Pisani V., 1956. Etymology: History – Problems – Method. Moscow: Foreign Literature. 188 p.

Pokorny J., 1959. Indo-Germanic Etymology Dictionary. Berne and Munich: A. Francke. 1183 p.

Ramstedt G.J., 1935. Kalmyck Dictionary. Helsinki. 560 p.

Ramstedt G.J., 1957. Introduction to Altaic Linguistics. Morphology. Moscow: Foreign Literature Publisher. 255 p.

Saussure F. de., 1977. Works on Linguistics. Moscow: Progress. 696 p.

Sevortyan E.V., 1974. Etymology Dictionary of Turkic Languages. Moscow: Publishing House “Science”. 349 p.

Shaimerdinova N.G., 2022. Root Morpheme in Old Turkic Language. Turkic Studies Journal. 1 (T. 4). P. 95-108.

Starostin S.A., Dybo A.V., Mudrak O.A., 2003. An Etymological Dictionary of AltaicLanguages. Leiden. 1556 p.

Vambery H., 1878. Etymology Dictionary of Turkic and Tatar Languages. Leipzig: F.A.Brockhaus. 228 s.

Zhubanov K., 1966. Researches on Kazakh Language. Almaty: Science. 306 p.

REFERENCE

Akhanov K., 1972. Gramatika teoriasynyñ negızderı: ZhOO fil. fak. studentterıne arnalğan oqu qūraly. [Fundamentals of Grammar Theory: Work Book for Students of Philological Faculties of Universities]. Almaty: Mektep. 216 p. [in Kazakh].

Andreev N.D., 1960. Polikhroniia i tautokhroniia [Polychrony and tautochrony], O sootnoshenii sinkhronnogo analiza i istoricheskogo izucheniia iazyka [The Matter of Correspondence Between Synchronic Analysis and Historic Study of Language] (Moskva. P. 52–55). [in Russian].

Arutiunova N.D., 1961. Ocherki po slovoobrazovaniiu sovremennogo ispanskogo iazyka. [Sketch Book on Spanish Language Word-Building]. M.: Izd-vo AN SSSR. 150 p. [in Russian].

Balakaev M.B., Esenov K.M., Janpeıisov E.N., Oralbaeva N.O. Qazaq tili sózjasam júıesi. [Word formation system of the Kazakh Language]. Almaty, 1989. [in Kazakh].

Baskakov N.A., 1969. Vvedenie v izuchenie tiurkskikh iazykov. [Introduction to Study of Turkic Languages]. M.: Vysshaia shkola. 331 p. [in Russian].

Baskakov N.A., 1978. Iazyk priissykkulskikh uigurov. [Language of the Uigurs Adjacent to Issyk Kul]. Alma-Ata: Nauka. 49 p. [in Russian].

Boduen de Kurtene I.A., 1963. Izbrannye trudy po obshchemu iazykoznaniiu. [Selecta on General Linguistics]. M.: Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR. Tom I. 386 p. [in Russian].

Benvenist E., 1974. Sintaksicheskie osnovy imennogo slozheniia [Syntactic Basics of Nominal Addition], Obshchaia lingvistika [General Linguistics]. Progress. Moskva. P. 241-256). [in Russian].

Bertagaev T.A., 1969. Morfologicheskaia struktura slova v mongolskikh iazykakh. [Morphological Structure of Words in Mongolian Languages]. M: Nauka. 184 p. [in Russian].

Buck C.D., 1971. A Dictionary of Selected Synonyms in the Principal Indo-European Languages. Chikago: University of Chicago Press. 395 p. [in English].

Buketova N.I., 1991. Reliktovye iavleniia v slovoobrazovanii sovremennogo nemetskogo iazyka. [Relic Phenomena in the Word-Building of the Modern German Language]. Alma-Ata: Rauan. 208 p. [in Russian].

Buketova N.I., 2018. Reliktovaia kornevaia morfema kak iazykovaia universaliia. [Relic Root Morpheme as a Linguistic Universal]. Karaganda: TOO Tengri LtD. 292 p. [in Russian].

Buketova N., Arataeva A., Turkenova S., Amrenova A., 2023. Reliktovye kornevye morfemy kazakhskogo iazyka v riadu universalii [Relic root morphemes of Kazakh language among linguistic universals], Turkic Studies Journal, 4 (Vol. 5), P. 99-114. [in Russian].

Clauson G., 1972. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University. 1034 p. [in English].

Clauson G., 1962. Turkish and Mongolian studies. London. 135 p. [in English].

Coseriu E., 1974. Synchroniе, Diachronie und Geschichte. Das Problem des Spiachwandels. [Synchrony, Diachrony and History. The Problem of Language Change]. Munchen: Fink. 250 p. [in German].

Fuko M., 1994. Slova i veshchi. [Words and Things]. Sankt-Peterburg: A-cad. 408 p. [in Russian].

Gak V.G., 1976. K dialektike semanticheskikh otnoshenii v iazyke [The Matter of Semantic Relations Dialectic in Language], Printsipy i metody semanticheskikh issledovanii [Principles and Methods of Semantic Researches]. Nauka. Moskva. P. 73-92. [in Russian].

Kaidarov A.T., 1986. Struktura odnoslozhnykh kornei i osnov v kazakhskom iazyke. [The Structure of Roots and Stems of One Syllable in Kazakh Language]. Alma-Ata: Izd-vo «Nauka» Kazakhskoi SSR. 322 p. [in Russian].

Kazhibekov E.Z., 1986. Glagolno-imennaia korreliatsiia gomogennykh kornei v tiurkskikh iazykakh (iavlenie sinkretizma): Red: A.T. Kaidarov. [Verbal-Nominal Correlation of Homogeneous Roots in Turkic Languages (Phenomenon of Syncretism): Ed. A.T. Kaidarov]. Alma-Ata: Nauka, 271 p. [in Russian].

Khydyrov M.N., 1967. Nekotorye zakonomernosti evoliutsionnogo razvitiia slovoobrazovatelnykh modelei (na materiale turkmenskogo iazyka) [Some Consistent Patterns in Evolutionary Development of Word-Building Models (Based on Material of Turkmen Language)], Problemy iazykoznaniia [Problems of Linguistics]. Moskva. P. 274-280). [in Russian].

Klimov G.A., 1967. Sinkhroniia – diakhroniia i statika – dinamika [Synchrony – Diachrony and Statics – Dynamics], Problemy iazykoznaniia [Problems of Linguistics]. Moskva. P. 31. [in Russian].

Kubriakova E.S., 1965. Chto takoe slovoobrazovanie. [What is Word-Building]. M.: Nauka. 78 p. [in Russian].

Kubriakova E.S., 1966. O putiakh izucheniia tipologicheskikh osobennostei iazyka v oblasti slovoobrazovaniia [The Matter of Study of Typological Specifics of Language in the Sphere of Word-Building], Strukturno-tipologicheskoe opisanie sovremennykh germanskikh iazykov [Structural-Typological Description of Modern German Languages]. Nauka. Moskva. P. 74. [in Russian].

Kubriakova E.S., 1974. Osnovy morfologicheskogo analiza. [Fundamentals of Morphological Analysis]. M.: Nauka. 319 p. [in Russian].

Lessing F.D., 1960. Mongolian-English dictionary. Berkeley; Los-Angeles: University of California Press. 1236 p. [in English].

Mankeeva Zh.A., 1991. Rekonstruktsiia pervichnykh kornei glagolnykh osnov kazakhskogo iazyka. [Reconstruction of Primary Roots of Verbal Stems in Kazakh Language]. Alma-Ata: Gylym. 152 p. [in Russian].

Nadzhip E.N., 1989. Issledovaniia po istorii tiurkskikh iazykov XI-XIV vv. [Research of Turkic Languages History of XI-XIV Centuries]. M.: Nauka. 291 p. [in Russian].

Drevnetiurkskii slovar, 1969. [Old Turkic Dictionary]. Izd-vo «Nauka». Leningrad 677 p. [in Russian].

Oralbaeva N., Kalybaeva A., Esenov X. i dr. Sistema slovoobrazovaniia sovremennogo kazakhskogo iazyka., 1989. [Word-formation System of Modern Kazakh Language], Redkol.: N.O. Oralbaeva (gl. red.) i dr. [Editorial board: N.O. Oralbayeva (lead editor) and others]. Alma-Ata. O-vo «Znanie» KazSSR. 367 p. [in Russian].

Paul H., 1920. Prinzipien der Sprachgeschichte. 5 Auflage. [Linguistic History Principles. 5th ed.]. Halle. 396 p. [in German].

Paul H., 1957. Deutsche Grammatik. Bd. V. Wortbildungslehre. Halle/Saale: Max Niemeyer Verlag. 323 p. [in German].

Pizani V., 1956. Etimologiia: Istoriia – problemy – metod. [Etymology: History – Problems – Method]. M.: Inostrannaia literatura. 188 p. [in Russian].

Pokorny J., 1959. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. [Indo-Germanic Etymology Dictionary]. Bern und München: A. Francke. 1183 p. [in German].

Ramstedt G.J., 1935. Kalmukisches Worterbuch. [Kalmyck Dictionary]. Helsinki. 560 p. [in German].

Ramstedt G.I., 1957. Vvedenie v altaiskoe iazykoznanie. Morfologiia. [Introduction to Altaic Linguistics. Morphology]. M.: Izd-vo inostr. lit. 255 p. [in Russian].

Sossiur F. de., 1977. Trudy po iazykoznaniiu. [Works on Linguistics]. Moskva: Progress. 696 p. [in Russian].

Sevortian E.V., 1974. Etimologicheskii slovar tiurkskikh iazykov. [Etymology Dictionary of Turkic Languages]. Moskva: Izd-vo «Nauka». 349 p. [in Russian].

Shaimerdinova N.G., 2022. Kornevaia morfema v drevnetiurkskom iazyke [Root Morpheme in Old Turkic Language], Turkic Studies Journal, 1 (T. 4), P. 95-108. [in Russian].

Starostin S.A., Dybo A.V., Mudrak O.A., 2003. An Etymological Dictionary of Altaic Languages. Leiden. 1556 p. [in English].

Vambery H., 1878. Etymologisches Worterbuch der Turkotatarischen Sprachen. [Etymology Dictionary of Turkic and Tatar Languages]. Leipzig: F.A. Brockhaus. 228 p. [in German].

Yunusaliev M.B., 1959. Kirgizskaya leksikologiya. [Kirghiz Lexicology]. Frunze. CH. 1. Razvitie kornevyh slov. 248 p. [in Russian].

Zhubanov K., 1966. Qazaq tılı jönındegı zertteuler. [Researches on Kazakh Language]. Almaty: Ğylym. 306 p. [in Kazakh].