«Гүлістан бит түркі» ескерткіші мәтініндегі «айт» етістігінің валенттілігі

Куанышбек Кенжалин; Айерке Зинедина

doi:10.32523/2664-5157-2025-2-167-181

Авторлар

Куанышбек Кенжалин Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті https://orcid.org/0000-0003-0440-7556
Айерке Зинедина Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті https://orcid.org/0000-0001-5228-5499

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-2-167-181

Кілт сөздер:

валенттілік, тарихи синтаксис, актанттық құрылым, тіркесімділік, семантикалық синтаксис, синтаксистік валенттілік, семантикалық валенттілік, «айт» етістігі, тарихи мәтін, сөз тіркесі.

Аннотация

Мақалада «Гүлістан бит түркі» ескерткішіндегі «айт» етістігінің валенттілігі талданады. Валенттілік теориясы сөз тіркесімділігімен, синтаксистік жүйемен байланысты болғандықтан, бұл теория тілдегі сөздерді байланыстыру логикасын анықтауға мүмкіндік береді. Ал бұл орта ғасыр тіліндегі жекелеген сөздердің синтаксистік әлеуетіне талдау жасауға, халықтың ойлау жүйесін айқындауға және бүгінгі тілдің құрылымымен салыстыруға жол ашады. Осыған орай зерттеу «Гүлістан бит түркі» ескерткішіндегі «айт» етістігінің валенттілік құрылымын талдауды және оны қазіргі қазақ тіліндегі қолданысымен салыстыруды мақсат етеді. Зерттеу әдістері ретінде синтаксистік-семантикалық және тарихи-салыстырмалы, статистикалық-корпустық талдау түрлері қолданылады. Статистикалық-корпустық әдіс арқылы «Гүлістан бит түркі» ескерткішіндегі «айт» етістігінің қолданыс көрсеткіші талданса, тарихи салыстырмалы әдіс орта ғасыр түркі тіліндегі «айт» етістігінің құрылымдық ерекшеліктерін қазіргі қазақ тілінің нормаларымен салыстыруға мүмкіндік береді. Ал синтаксистіксемантикалық талдау әдісі негізінде «айт» етістігінен жасалған сөз байланыстарының мағыналық-құрылымдық сипаты талданады. «Айт» етістігінің валенттілігін анықтау үшін «айт» етістігінен жасалған етістікті сөз тіркестерінің құрамындағы актанттық құрылымдарға талдау жасалды. «Айт» етістігі агенс, модификатор, пациенс, адресат сынды актанттық құрылымдардан тұратыны және бұл етістіктің 6 валентті екендігі анықталды. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, «айт» етістігі орта ғасыр түркі тілінде қазіргі қазақ тіліндегі қолданысынан әлдеқайда кең мағыналық және синтаксистік мүмкіндіктерге ие болған. Бұл етістік бірқатар грамматикалық формаларда қолданылған. Аytti, aytur, ayttim, aytkan сияқты түрлі тұлғалар бұл етістіктің мәнмәтіндегі тіркесімділік қабілеті жоғары екендігін көрсетеді. Зерттеу «айт» етістігінің синтаксистік валенттілігі өзгермегенімен, оның семантикалық кеңістігі тарихи даму барысында тарылғанын көрсетті. Орта ғасыр жазба тіліндегі «айт» етістігінің мағыналық жүгі қазіргі қазақ тілінде басқа етістіктерге бөлініп, функционалды-стильдік саралануға ұшыраған. Мысалы, «айт» етістігі қазіргі қазақ тілінде тек хабарлау мағынасында қолданылса, бұрын бұл етістік сөйлеу, айту, көрсету, бұйыру сияқты кең ауқымды қызметтерді атқарған.
Зерттеуде қол жеткізілген теориялық тұжырымдар қазақ тілінің дамуындағы валенттілік, мағыналық жіктелу және құрылымдық сабақтастық мәселелерін тереңірек зерттеуге негіз болады. Зерттеу нәтижелері қазақ тілінің тарихи құрылымдарының бүгінгі тілдің қолданысын дамытудағы рөлін анықтауға көмектеседі. Зерттеу барысында алынған мәліметтер қазақ тілінің даму жолындағы маңызды кезеңдерді айқындап, түркі тілдерінің тарихи дамуы мен олардың қазіргі тілдерге әсері туралы жаңа ғылыми көзқарастарды ұсынуға жол ашады. Тілдік жүйелердің сабақтастығын зерттеу тіл біліміндегі жаңа бағыттарға серпін береді.

Автор туралы мәлімет

Куанышбек Кенжалин, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

PhD, доцент

Айерке Зинедина, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

докторант

Әдебиет

Амирбекова А., Уракова Л., Талғатқызы Г., 2021. Қазақ тіліндегі сөздердің семантикалық тіркесу жүйесі. Tiltanym. 3. Б. 3-14.

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, 2008. Алматы: Дайк-Пресс. 967 б.

Миннегулов Х., 2017. Тюрко-татарская словесность в контексте межлитературных связей. Казань: Ихлас. 343 с.

Наджип Э., 1975. Тюркоязычный памятник XIV века «Гулистан» Сейфа Сараи и его язык. Алма ата. 217 с.

Оразов М., 1991. Қазақ тілінің семантикасы. Алматы. 216 б.

Оспанова Д., Аитова Н., Сұлтанзаде В. (2023). Тілдік бірліктердің эмотивтілігі және эмотивті валенттілігі. Ясауи Хабаршысы. 1(127). Б. 145-155.

Расулов Р., 2022. Валентность слова и синтаксическая связь. Экономика и социум, (5-1 (96)). С. 1075-1084.

Сабыр М., 2004.Орта түркі тілі лексикасы мен қазақ тілі лексикасының сабақтастығы (ХІV ғасыр жазба ескерткіштері негізінде). Алматы: Қазақ университеті. 315 б.

Сағындықұлы Б., 2006. Алтын Орда жазба ескерткіштерінің (ХІҮ ғ.) салыстырмалы лексикасы. Алматы: Қазақ университеті. 110 б.

Сейітбекова А., 2024. Сейф Сараидың «Гүлістан бит түрки» жазба ескерткіші: сөздігі, транскрипциясы, аудармасы. Алматы: Асыл ЖК. 704 б.

Талғатқызы Г., Әмірбекова А. Б., Қайырбекова Ұ. С., Аккузов А. А., & Шуиншина Н., 2023. «Түйе» сөзінің семантикалық тіркесімділігі және ұлттық корпуста автоматтандыру тәсілдері. TILTANYM. № 3 (91). Б. 200-209

Шустова С. В., Смирнова Е. А., 2015. Глагольная валентность как семантикограмматическая категория. Вестник Пермского университета. Российская и зарубежная филология. 4 (32). С. 21-29.

Cook J. A., 2012. Valency: the intersection of syntax and semantics. In Annual Meeting of the Society of Biblical Literature. Chicago. IL. November. Vol. 17.

Karamanlıoğlu A.F., 1989. Seyf-i sarâyî gülistan tercümesi (kitâb gülistân bi’t-türkî). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, С. 544.

Perini M. A., 2015. Describing verb valency: practical and theoretical issues. Springer.

Semecký J., 2008. Verb Valency Frames Disambiquation. Doctoral thesis. 144 p.

Willems K., 2006. Logical polysemy and variable verb valency. Language Sciences, 28(6), P. 580-603.

REFERENCE

Amirbekova, A., Urakova, L., Talgatkyzy, G., 2021. Kazak tilindegi sozderdin semantikalyk tirkesu zhuyesi [The semantic combination system of words in the Kazakh language]. Tiltanym. (3). pp. 3-14. [in Kazakh].

Cook, J.A., 2012. Valency: the intersection of syntax and semantics. In: Annual Meeting of the Society of Biblical Literature. Chicago. IL. November (Vol. 17).Karamanlıoğlu, A.F., 1989. Seyf-i sarayi gulistan tercumesi (kitab gulistan bi’t-turki). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 544 p. [in Turkish].

Kazak tilinin tusindirme sozdigi [Explanatory dictionary of the Kazakh language], 2008. Almaty: Daik-Press. 967 p. [in Kazakh].

Minnegulov, H., 2017. Tjurko-tatarskaya slovesnost v kontekste mezhliteraturnykh svjazej. [Turkic-Tatar literature in the context of interliterary relations]. Kazan. 343 p. [in Russian].

Nadzhip, E., 1975. Tjurkojazychnyj pamjatnik XIV veka “Gulistan” Sejfa Saraji i ego jazyk. [The Turkic-language monument of the 14th century “Gülistan” by Seyf Sarayi and its language]. Almaty. 217 p. [in Russian].

Orazov, M., 1991. Kazak tilinin semantikasy [The semantics of the Kazakh language]. Almaty. 216 p. [in Kazakh].

Ospanova, D., Aytova, N., Sultanzade, V., 2023. Tildik birlikterdin emotivtiligi zhane emotivti valenttiligi [Emotivity and emotive valency of linguistic units]. Yassawi Khabarshysy, 1(127). pp. 145-155. [in Kazakh].

Perini, M.A., 2015. Describing verb valency: practical and theoretical issues. Springer.Rasulov, R., 2022. Valentnost' slova i sintaksicheskaya svyaz' [Word valency and syntactic connection]. Ekonomika i Sotsium. 5-1 (96). pp. 1075-1084. [in Russian].

Sabyr, M., 2004. Orta turki tili leksikasy men qazakh tili leksikasynyng sabaktarstygy (XIV gh. yazba eskertkïshtïre negizinde). [Lexical continuity between the Middle Turkic language and the Kazakh language (based on 14th-century written monuments)]. Almaty. 315 p. [in Kazakh].

Saginidikul, B., 2006. Altyn Orda yazba eskertkïshterïnïng (XIV gh.) salystyrmaly leksïkasy. [Comparative lexicon of the written monuments of the Golden Horde (14th century)]. Almaty. 110 p. [in Kazakh].

Semecky, J., 2008. Verb Valency Frames Disambiguation. Doctoral thesis. 144 p.

Seyitbekova, A., 2024. Gulistan bit Turki jazba eskertkishi: sozdigi, transkriptsiyası, audarmasy. [The “Gülistan bit Türki” written monument: dictionary, transcription, translation]. Almaty. 704 p. [in Kazakh].

Shustova, S.V., Smirnova, E.A., 2015. Glagol'naya valentnost' kak semantiko-grammaticheskaya kategoriya [Verbal valency as a semantic-grammatical category]. Vestnik Permskogo Universiteta. Rossiyskaya i Zarubezhnaya Filologiya. 4 (32). pp. 21-29. [in Russian].

Talgatkyzy, G., Amirbekova, A.B., Kaiyrbekova, U.S., Akkuzov, A.A., Shuinshina, N., 2023. “Tuye” sozinin semantikalyk tirkesimdiligi zhane ulttyk korpusta avtomattandyru tasilderi [The semantic combinability of the word "camel" and methods of automation in the national corpus]. Tiltanym. No 3 (91). pp. 200-209. [in Kazakh].

Willems, K., 2006. Logical polysemy and variable verb valency. Language Sciences. 28(6). pp. 580-603.