Караханидский поэт и мыслитель Жусуп Баласагын и его эпоха

Тынчтықбек  Чоротегин; Замира Садырова

doi:10.32523/2664-5157-2025-1-108-129

Авторлар

Тынчтықбек Чоротегин Жүсіп Баласағын атындағы Қырғыз ұлттық университеті https://orcid.org/0000-0002-2833-3160
Замира Садырова Б. Турусбеков атындағы Қырғыз мемлекеттік дене шынықтыру және спорт академиясы https://orcid.org/0009-0000-2957-5295

DOI:

https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-1-108-129

Кілт сөздер:

Қарахан қағанаты, ғылым, философия, жыр, дидактика, Жүсіп Баласағын, мемлекеттік басқару, «Исламның алтын ғасыры», «шуубия», «хақания» тілі

Аннотация

Ортағасырлық Түркістан халықтарының мәдениеті мен ғылыми ой пікірінің тарихын зерттеу мәселесін басқа шетел орталықтарымен қатар аймақтың посткеңестік республикаларының әртүрлі ғылыми мектептері белсенді түрде дамытып келеді. Қолайлы фактор – бұрынғы кеңестік коммунистік идеологиялық цензураның болмауы. Қарахан қағанатының мәдени тарихына да, Жүсіп Баласағын (Жүсіп Баласағұни)
және Махмұд Қашғари Барсқани сияқты көрнекті тұлғаларды зерттеуге де лайықты көңіл бөлінген. 2025-2026 жылдары Жүсіп Баласағынның туғанына 1010 жыл толады.
Бұл мақалада 1069-1070 жылдары қарахан-түркі тілінде жасалған «Құтадғу билиг» («Құтты білім» немесе «Мемлекеттік басқару білімі») бірегей философиялық дидактикалық поэмасының авторы Жүсіп Баласағынның дәуіріне, өмірі мен шығарма
шылығына қатысты бірнеше мәліметтер жинақталған.

Есік қорғанының әлі құпиясы ашылмаған көне жазуынан басқа, Түріктер өздерінің түрлі аймақтық өзгерістері бар «Бітіг» әліпбиін жасаған. Түріктер соғды әліпбиімен ерте Түрік қағанаттары кезінде де, Қараханилер тұсында да таныс болған. Жетісудың
Талас алқабында (Құлан-Сайда) ХІ ғасырдан қалған Соғды әліпбиінің жартастағы жазу ескерткіштерінің бірі сақталған.
Соғды әліпбиінен түркі әліпбиі де дамыды, оны ұйғырлар мен Махмұд Қашқари жалпы «түркі» деп атады. Қазір ғылымда бұл әліпби шартты түрде «ұйғыр әліпбиі» деп аталады. XIV ғасырдың басына дейін Жетісуды мекендеген жергілікті христиан түріктері де ана тіліне лайықталған сириялық әліпбиді пайдаланған.
Түркі тілдес халықтардың көптеген ғұламалары қос тілді, тіпті үш тілден де артық білген. Қарахандар жартылай жаулап алған Тарым ойпатында тохар және санскрит тілдеріндегі жазуды білетін түріктер де қоныстанған. Сонымен, мақалада түріктердің ислам діні келгенге дейін де жазба мәдениеті болғаны айтылады. Демек, Жүсіп Баласағынның «шу‘убиййа» мәдени қозғалысының қолдаушысы болуы заңдылық.
Мақала авторлары поэмадағы мәліметтерді талдай отырып, мемлекетті басқару идеалдарын өзінше тұжырымдаған автордың жоғары философиялық-дүниетанымдық ұстанымын, «Исламның алтын ғасырында» Еуразия мен Солтүстік Африканың кең
аумақтарындағы мұсылмандық мәдениет пен ғылымның шығыс бекінісіне айналған Қарахан қағанаты қоғамының түрлі әлеуметтік топтарына ізгі қарым-қатынасын атап көрсетеді.
Жүсіп Баласағын мемлекеттің өркендеуі үшін замандастарын білімге шақырды.
Сондай-ақ, ол атқамінерлердің арасындағы жемқорлық пен менмендікті де қабыл алмады. Ол үшін ғылым да тек дінмен ғана шектелмейді, өйткені ол алгебра мен астрономияны, сондай-ақ ежелгі грек ғалымы Евклидтің теорияларын және т.б. оқуға
шақырды. Жүсіп Баласағын мұрасы – Қарахан қағанатындағы түрік халықтары мен басқа наным-cенімді ұстанған түріктер де өмір сүрген көршілес елдердегі мәдениет пен ғылымның дамуындағы ерекше белес.

Downloads

Download data is not yet available.

Автор туралы мәлімет

Тынчтықбек Чоротегин, Жүсіп Баласағын атындағы Қырғыз ұлттық университеті

тарих ғылымдарының докторы, профессор, Тарих және өлкетану институты

Замира Садырова, Б. Турусбеков атындағы Қырғыз мемлекеттік дене шынықтыру және спорт академиясы

тарих ғылымдарының кандидаты, доцент

Әдебиет

Базылхан Н., 2005. Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Енисей,

Талас). Алматы: Дайк-Пресс. 252 б. 144 б.

Байпаков К. М., 1986. Средневековая городская культура Южного Казахстана и

Семиречья (VI – начало XIII в.). Алма-Ата: Наука. 256 с.

Баласагунский Юсуф, 1983. Благодатное знание / Изд. подготовил С.Н.Иванов; Отв.

ред. А.Н.Кононов. М.: Наука. 560 с.

Бартольд В.В., 2002a. Богра-хан, упомянутый в Кутадгу Билик // Бартольд В.В.

Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов / подгот. к изд.

С.Г.Кляшторный; отв.ред. А.Н.Кононов. Перепеч. с изд. 1968 г. М.: Вост. лит. С. 419-424.

Бартольд В.В., 2002b. Кара-китаи // Бартольд В.В. Работы по истории и филологии

тюркских и монгольских народов / подгот. к изд. С.Г.Кляшторный. С. 544-545. (С. 542

).

Бартольд В.В., 2002c. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских

народов / подгот. к изд. С.Г.Кляшторный; отв.ред. А.Н.Кононов. Перепеч. с изд. 1968 г.

М.: Вост. лит. 757 с.

Генч, Решат, 2004. Карахандар мамлекетинин бийлик түзүлүшү / Которгондор

Музаффер Үрекли, Зиба Мусабаева; ред. М.Ч.Кожобеков. Бишкек: КТМУ. 240 б.

Горячева В.Д., 2010. Городская культура тюркских каганатов на Тянь-Шане: (VI –

начало XIII вв.). Бишкек: Кыргызско-Российский Славянский ун-т. 303 с.

Григорьев В.В., 1874. Караханиды в Мавераннагре по Тарих-и Мунеджжима баши в

османском тексте с переводом и примечаниями // Труды Восточного отделения ИРАО.

Т. 17. СПб. С. 189-258.

Давидович Е.А., 1957. Нумизматические материалы для хронологии и генеалогии

среднеазиатских Караханидов // Труды Государственного исторического музея (ГИМ).

Вып. XXVI. М. Ч. 2. С. 91-119.

Давидович Е.А., 1968. О двух караханидских каганатах // Народы Азии и Африки.

№ 1. С. 67-76.

Джумагулов Ч., 1987. Эпиграфика Киргизии. Фрунзе: Изд-во АН Кирг. ССР, Илим,

-1987. Вып. 1-3.

ДТС, 1969. Древнетюркский словарь / Редакторы: В.М.Наделяев и др. Л.: Наука. 676 с.

Жумагулов, Четин, 2011. Кыргызстандагы несториан-түрк жазуу эстеликтери (XIII

XIV кылымдар) / Жооптуу ред. Асан Абетеков, Дөөлөтбек Сапаралиев. – Бишкек. 524 б.

Жусуп Баласагындын, 2016. Жусуп Баласагындын “Куттуу билими” – X-XI

кылымдардагы Борбордук Азиядагы мусулмандык кайра жаралуунун күзгүсү: Жусуп

Баласагындын 1000 жылдыгына арналган V “Кыргыз жана Карахандар каганаттары”

эл

аралык илимий–тажрыйбалык жыйынынын материалдары. 2016-жылдын

-18-сентябры. / Жооптуу ред. Т.К.Чоротегин. Бишкек: MaxPrint. 416+ii б.

Иванов B.B., 1992. Памятники тохароязычной письменности // Восточный Туркестан

в древности и раннем средневековье: Этнос, языки, религии / Под ред. Б.А.Литвинского.

М.: Наука. С. 222-270, прим. 567-570.

ал-Кашгари Махмуд., 2005. Диван Лугат ат-Турк / Перевод, предисловие и

комментарии З.-А. М. Ауэзовой. Индексы составлены Р. Эрмерсом. Алматы: Дайк

Пресс. 1288 с.

Караев O.K., 1983. История Караханидского каганата (X - начало XIII вв.) / Отв. ред.

М.Б.Джамгерчинов, В.П.Мокрынин. Фрунзе: Илим. 302 с.

Кононов А.Н., 1983. Поэма Юсуфа Баласагунского «Благодатное знание» // Баласа

гунский Юсуф. Благодатное знание / Изд. подготовил С.Н.Иванов. М.: Наука. С. 495-517.

Кочнев Б.Д., 2005. Нумизматическая история Караханидского каганата (991-1209 гг.).

Часть I. Источниковедческое исследование / Отв. ред. В.Н.Настич. М.: Евразия. xxx+314 c.

Кумеков Б.Е., 1987. Арабские и персидские источники по истории кыпчаков VIII-XIV

вв.: Научно-аналитич. обзор / Отв. ред. Т.Б.Балакаев. Алма-Ата: Наука. 42 с.

Кумеков Б.Е., 1972. Государство кимаков IX-X вв. по арабским источникам / АН

КазССР. Ин-т истории, археологии и этнографии им. Ч.Ч.Валиханова. Отв. ред.

Б.С.Сулейменов. Алма-Ата: Наука. 156 с.

Кумеков Б.E., 2010. Караханиды // История Казахстана (с древнейших времен до

наших дней): В пяти томах. Т. 1. Казахстан от эпохи палеолита до позднего средневековья

/ Гл. Ред. А.Прманов. Алматы: Атамұра. С. 398-408.

Лившиц В.А., 2008. Согдийская эпиграфика Средней Азии и Семиречья. СПб.: Филол.

ф-т СПбГУ. 414 с.

Лившиц В.А., 2013. Согдийско-тюркские лингвистические контакты // Лавровский

сборник. Материалы XXXVI и XXXVII Среднеазиатско-кавказских чтений 2012 – 2013 гг.

Этнология, история, археология, культурология. СПб. С. 62-68.

Лурье П.Б., 2022. Заметки по хронологии тюрко-согдийских монет Семиречья //

Talas Savaşı ve Tarihi Önemi / Editörler Fahri Solak v.b. İstanbul: TDBB. S. 51-57.

Маликов Азим, 2015. Тюрко-согдийские связи и взаимовлияния в оазисах Центральной

Азии // Согдийский сборник. Выпуск 2. Новейшие исследования по истории культуры

Согда в Узбекистане. LAP Lambert Academic publishing. C.73-87.

Мец А., 1996. Мусульманский ренессанс / Пер. с нем., предисл. и примеч.

Д.Е.Бертельса. 2-е изд. М.: Изд-во «ВиМ». 544 с.

Муминов А.К., 2015. Ханафитский мазхаб в истории Центральной Азии / Под ред.

С.М.Прозорова. Алматы: Казак энциклопедиясы. 400 с.

Настич В.Н., 2005. К эпиграфической истории средневекового Баласагуна (городище

Бурана в Кыргызстане) / Нумизматика и эпиграфика. Т. 17. М.: Издат. фирма «Восточ.

литература» РАН. С. 70-82.

Орхон-Енисей тексттери, 1982. / Жооптуу ред. С.Кудайбергенов, С.Сыдыков. Фрунзе:

Илим. 240 б.

Прiцак Омелян, 1993. А може, Булгаро-Татарський Occiaн? // Схiдний cвít. Київ. №

С. 36-47.

Тоган, 1994-1998. Тоган, Ахмет Заки Валиди. Воспоминания: в 2-х книгах. Кн. 1. Уфа:

Башкирское издательство «Китап», 1994. 400 с.; Кн. 2. Уфа: Башкирское издательство

«Китап», 1998. 368 с.

Тугушева Л.Ю., 1980. Фрагменты уйгурской версии биографии Сюаньцзана /

Транскрипция, перевод, примечания и указатели Л.Ю.Тугушевой; отв. ред. А.Н.Кононов.

М.: Наука. 179 с.

Тугушева Л.Ю., 2013. Уйгурские деловые документы X–XIV вв. из Восточного

Туркестана. Факсимиле рукописей / Предисл., транскр., пер. с древнеуйгурского

Л.Ю.Тугушевой. Факсимиле рукописей. М.: Вост. лит. 326 с.

Халидов А.Б., 1987. Словари Исхака ал-Фараби и Махмуда ал-Кашгари: (Из истории

лексикографии в Средней Азии X-XI вв.) / Отв. ред. П.А.Грязневич. Л.: Ленинград, отд.

ИВ АН СССР. 68 с.

Чороев Т.К., 1987. «Диван лугат ат-турк» Махмуда Кашгари как источник по истории

тюркоязычных народов Средней и Центральной Азии // Ориенталистика в Киргизии /

Отв. ред. М.Я.Сушанло. Фрунзе: Илим. С. 12-26.

Чороев Т.К., Садырова З.Т., 2023. Караханиды. // Летопись тюркской цивилизации.

Том 1. Тюркский мир в VI-XII вв.: коллективная монография. Барнаул. Изд-во Алтайского

гос. ун-та.

Чороев Т.К., Урстанбеков Б.У., 1987. Основные этапы распространения ислама

в Киргизстане в VII-XIV вв. // Вопросы истории матеральной и духовной культуры

Киргизстана: Сб. науч. ст. / Отв. ред. A.A.Асанканов. Фрунзе: Кир. гос. ун-т. С. 28-44.

Чоротегин Т.К., 2016. Алгы сөз // Жусуп Баласагындын “Куттуу билими” – X-XI

кылымдардагы Борбордук Азиядагы мусулмандык кайра жаралуунун күзгүсү: Жусуп

Баласагындын 1000 жылдыгына арналган V “Кыргыз жана Карахандар каганаттары”

эл аралык илимий–тажрыйбалык жыйынынын материалдары. – 2016-жылдын

-18-сентябры. / Жооптуу ред. Т.К.Чоротегин. Бишкек: MaxPrint. Б. 9-10.

Чоротегин Т.К., 2022. Таластагы Атлах салгылашуусу: Кыскача булак таануучулук

жана хрестоматиялык баян / Жооптуу ред. Моймол Жусупова. Бишкек: MaxPrint. 136 б.

Чоротегин Т.К., 2017. Махмуд Кашгари Барсканинин «Дивану лугати т-түрк» эмгеги

түрк элдеринин тарыхы боюнча көөнөргүс булак: Илимий басылыш (Труд Махмуда

Кашгари Барскани «Дивану лугати т-түрк» – неиссякаемый источник по истории

тюркских народов: Научное издание) / Жооптуу ред. Т.Н.Өмүрбеков, К.С.Молдокасымов.

Бишкек: «Турар» басмасы. 376 б.

Чоротегин Т.К., 1995. Этнические ситуации в тюркских регионах Центральной

Азии домонгольского времени: По мусулманским источника IX—XIII вв. / Науч. ред.

Б.А.Ахмедов. Бишкек: Фонд «Сорос-Кыргызстан». 208 с.

Arat, Reşit Rahmeti, 1991. Kutadgu Bilig: I. Metin. 3. baski. Ankara. LIX+656 s

Babayar G., 2019. Karahanlı Hakanlığı Sikkelerinde Görülen Bazı Eski Türkçe Ünvanlar ve

Onların Menşei Üzerine // Кыргыз тарыхынын актуалдуу маселелери: өтмүшү, азыркысы

жана келечеги: Тарыхчы, чыгыш таануучу Анварбек Мокеевдин 70 жылдык юбилейине

арналган илимий макалалар жыйнагы / Илимий ред.: Кайрат Белек, Нурсултан

Абдимиталип уулу. Бишкек: КТМУ. S. 300-322.

Balasaghunî, 1983. Yûsuf Khâss Hâjib. Wisdom of Royal Glory: (Kutadgu Bilig): A Turko

Islamic Mirror for Princes / transl. with an Introduction and Notes by Robert Dankoff. Chicago;

London: The University of Chicago Press. 281 p.

Çorotegin (Çoroyev), Tınçtıkbek, 2024. Mahmud Kaşğari Barskaninin kökəni, doğum ili

və yeri haqqında bilğilər və nəzəriyyələr // Mahmud Kaşğarli Beynəlxalq elmi jurnal Vol. II

№2. Baki. P. 179-188.

DLT, Tıpkıbasıim, 1990. Kâşgarlı Mahmud. Dîvânü Lügati ‘t-Türk: Tıpkıbasıim / Facsimile.

Ankara: Türkiye Kültür Bakanlığı. III + la–320a.

Genç Reşat, 1981. Karahanlı Devlet Teşkilâti: (XI. Yüzyıl): (Türk Hâkimiyet Anlayışı ve

Karahanlılar). Istanbul: Tifdruk Matbaası, 1981. 372 S.

Genç, Reşat, 1997. Kaşgarlı Mahmud’a göre XI. yüzyılda Türk dünyası. Ankara: Türk

Kültürünü Araştırma Enstitüsü. xiv, 412 s.

Golden Peter B., 2011. Central Asia in World History. Oxford, New York: Oxford University

Press, Inc. X+180 pp.

Jakut, 1866–1873. Jacut’s geographisches Wörterbuch aus den Handschriften zu Berlin,

St. Petersburg und Paris / Hrsg. von Ferdinand Wüstenfeld. Leipzig, 1866-1873. Bd. 1-6. (Bd.

12+942 S.; Bd. 2. 1867. 968 S.; Bd. 3. 936 S.; Bd. 4. 1869. 1048 S.; Bd. Anmerkungen.

512 S.; Bd. 6. Register. VII+781 S.).

Jamal Gulnisa, Kafkasyali Muhammet Savaş, 2016. Kutadgu Bilig Araştırmaları Tarihi.

Ankara: Karınca Creative Ajans. 391 s.

al-Kāšγarī Mahmūd, 1982-1985. Compendium of the Turkis dialects (Dīwān Luγāt at

Turk) / Edited and Transl. with Introduction and Indices by R. Dankoff in collaboration with

J. Kelly. Cambridge, Massachusetts: Harvard Un-ty Printing Office. Pt. 1-3.

KB, Metin, 2024. Yûsuf Hâs Hâcib. Kutadğu Bilig. Metin / Hazırlayan Mustafa S. Kaçalin.

T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara. 343 s. URL: https://www.academia.

edu/8048541/Kutadgu_Bilig_Yusuf_Has_Hacip_Orjinal_Tam_Metin (Accessed: 07.02.2025).

Pritsak O., 1953a. Die Karachaniden (mit einer genealogischen Tafel) // Der Islam. Bd.

/1. Berlin S. 17-68. (Reprint: Pritsak O. Studies in medieval Eurasian history London:

Variorum Reprints, 1981. 376 p. Part XVI.)

Pritsak О., 1950. Karachanidische Streitfragen 1-4 / Oriens, Vol. 3. No 2, Leiden. S. 209

(Reprint: Pritsak O. Studies in medieval Eurasian history London: Variorum Reprints,

376 p. Part XVII.)

Pritsak O., 1953b. Mahmud Kaşgari kimdir? (Çeviren Hasan Eren) // Türkiyat Mecmuası.

Cilt 10. S. 243-246. (Reprint: Pritsak O. Studies in medieval Eurasian history London:

Variorum Reprints, 1981. 376 p. Part XVIII.)

Türik Bitig, 2008. Türik Bitig: Žаzbа žäˇne ȩtnoarȟeologijalyḳ derektemeler tarı̊ȷȟı̊ȷ

mäˇdeniȷ аḳparattyḳ köˇzderǐ. Ḳаzаḳstan Respublikasy Mäˇdeniȷjet žäˇne аḳparat ministrlǐgǐ.

Тǐl komitetǐ. Abaĭ atyndağy Ḳаzаḳ Ǔlttyḳ pedagogikalyḳ universitetǐ: web site / Prepared by

N. Bazhylhan, T.S. Sadykov, K.T. Iskakov G. Seržan. etc. Kazakhstan. 2008. (URL: http://

www.irq.kaznpu.kz)

REFERENCE

al-Kashgari Makhmud, 2005. Divan Lugat at-Turk. Perevod, predislovie i kommentarii Z.-A. M. Auezovoj. Indeksy sostavleny R. Ermersom [Divan Lugat at-Turk. Translation, preface and comments by Zifa-Alua M. Auezova. Indexes compiled by R. Ermers]. Almaty`: Dajk-Press. 1288 p. [in Russian].

Arat Reşit Rahmeti, 1991. Kutadgu Bilig: I. Metin. 3. Baski [The Blessed Knowledge. Text]. Ankara. LIX+656 p. [in Turkish].

Babayar Gaybulla, 2019. Karahanlı Hakanlığı Sikkelerinde Görülen Bazı Eski Türkçe Ünvanlar ve Onların Menşei Üzerine[On Some Old Turkish Titles Seen on the Coins of the Karakhanid Khanate and Their Origin]. Kyrgyz taryhynyn aktualduu maseleleri: Ötmüşü, azyrkysy jana kelechegi: Taryhchy, chygysh taanuuchu Anvarbek Mokeevdin 70 jyldyk yubileyine arnalgan ilimiy makalalar jyınagy. Ilimij red.: Kayrat Belek, Nursultan Abdimitalip uulu. Bishkek: KTMU. P. 300-322. [in Turkish].

Bazylkhan Napil, 2005. Köne türik bitiktastarı men eskertkişteri (Orxon, Enïsey, Talas) [Ancient Turkic inscriptions and monuments (Orkhon, Yenisei, Talas).]. Almaty: Dajk-Press. 252 p. +144 p. [in Kazakh].

Baipakov Karl M., 1986. Srednevekovaya gorodskaya kul`tura Yuzhnogo Kazaxstana i Semirech`ya (VI – nachalo XIII v.) [Medieval Urban Culture of Southern Kazakhstan and Semirechye (The 6th – beginning of the 13th century)]. Alma-Ata: Nauka. 256 p. [in Russian].

Balasaghunî, 1983. Yûsuf Khâss Hâjib. Wisdom of Royal Glory: (Kutadgu Bilig): A Turko-Islamic Mirror for Princes. transl. with an Introduction and Notes by Robert Dankoff. Chicago; London: The University of Chicago Press. 281 p.

Balasagunskij Yusuf, 1983. Blagodatnoe znanie. Izd. podgotovil S.N. Ivanov; Otv. red. A.N. Kononov [Blessed Knowledge. Published by S.N. Ivanov; Responsible editor A.N. Kononov]. Moscow: Nauka. 560 p. [in Russian].

Bartol`d V.V., 2002a. Bogra-xan, upomyanuty`j v Kutadgu Bilik [Bogra Khan, mentioned in the Kutadgu Bilig]. Bartol`d V.V. Raboty` po istorii i filologii tyurkskix i mongol`skix narodov. podgot, k izd. S.G. Klyashtorny`j; otv.red. A.N. Kononov. Perepech, s izd. 1968 g. Moscow: Vost. Lit. P. 419-424. [in Russian].

Bartol`d V.V., 2002b. Kara-kitai. Bartol`d V.V. [Barthold, Wilhelm. The Qara-Qytai]. Raboty` po istorii i filologii tyurkskix i mongol`skix narodov. podgot. k izd. S.G. Klyashtorny`j. P. 544-545. (P. 542-546.). [in Russian]

Bartol`d V.V., 2002c. Raboty` po istorii i filologii tyurkskix i mongol`skix narodov. podgot. k izd. S.G. Klyashtorny`j; otv.red. A.N. Kononov. Perepech. s izd. 1968 g [Works on the History and Philology of the Turkic and Mongolian Peoples. prepared for publication by S.G. Klyashtorny; editor-in-chief A.N. Kononov]. Moscow: Vost. lit. 757 p. [in Russian]

Chorotegin Tynchtykbek K., 2016. Algy söz. Jusup Balasagyndyn “Kuttuu bilimi” – X-XI kylymdardagy Borborduk Aziyadagy musulmandyk kaira jaraluunun küzgüsü: Jusup Balasagyndyn 1000 jyldygyna arnalgan V “Kyrgy jana Karakhandar kaganattary`” el aralyk ilimij–tajryibalyk jyiynynyn materialdary` [Prefice, in: «The Blessed Knowledge» of Jusup Balasagyn – a Mirror of the Islamic Golden Era in Central Asia in the 10th-11th centuries: Proceedings of the 5th International Scientific and Practical Conference «Kyrgyz and Karakhanid Khaganates» dedicated to the 1000th anniversary of Jusup Balasagyn]. 2016-jyldyn 16-18-sentyabry. Jooptuu red. T.K. Chorotegin. Bishkek: MaxPrint. P. 9-10. [in Kyrgyz].

Chorotegin T.K., 1995. Etnicheskie situatsii v tyurkskikh regionakh Tsentral`noi Azii domongol`skogo vremeni: Po musulmanskim istochnikam IX-XIII vv. Nauch. red. B.A. Akhmedov [The Ethnic Situations in the Turkic Regions of Inner Asia in pre-Mongol Times: According to the Muslim Sources of the 9th-13th Centuries]. Bishkek: Fond «Soros-Kyrgyzstan». 208 p. [in Russian]

Chorotegin T.K., 2017. Makhmud Kashgari Barskaninin «Divanu lugati t-türk» emgegi türk `lderinin taryhy boyuncha köönörgüs bulak: Ilimij basylyş (Trud Maxmuda Kashgari Barskani «Divanu lugati t-tүrk» neissyakaemyj istochnik po istorii tyurkskikh narodov: Nauchnoe izdanie) [Mahmud Kashgari Barskani’s «Divanu Lugati T-Turk» is an Inexhaustible Source on the History of the Turkic Peoples]. Jooptuu red. T.N. Ömürbekov, K.S. Moldokasymov. Bishkek: «Turar» basmasy. 376 p. [in Kyrgyz].

Çorotegin (Tchoroev) Tınçtıkbek, 2024. Mahmud Kaşğari Barskaninin kökani, doğum ili va yeri haqqında bilğilar va nazariyyalar [Information and Theories about the Origin, Year and Place of Birth of Makhmud Kashghari Barsqani]. Mahmud Kaşğarli Beynəlxalq elmi jurnal Vol. II No2. Baki. P. 179-188. [in Azerbaijani]

Chorotegin (Tchoroev) Tyntchtykbek, 2022. Talastagı Atlah salgılaşuusu: Kıskaça bulak taanuuçuluk jana hrestomatiyalık bayan. Jooptuu redaktor Moymol Jusupova [The Battle of Atlakh in Talas valley: A Brief Source Study and Reader. Editor-in-Chief Dr. Moimol Jusupova]. Bishkek: MaxPrint. 136 p. [in Kyrgyz]

Davidovich Elena A., 1957. Numizmaticheskie materialy` dlya khronologii i genealogii sredneaziatskix Karakhanidov [The Numismatic Materials for the Chronology and genealogy of the Central Asian Karakhanids]. Trudy` Gosudarstvennogo istoricheskogo muzeya (GIM). Vy`p. XXVI. M. Ch. 2. P. 91-119. [in Russian]

Davidovich Elena A., 1968. O dvukh karakhanidskikh kaganatakh [About Two Karakhanid Khaganates]. Narody` Azii i Afriki. No 1. P. 67-76. [in Russian]

DLT, Tıpkıbasıim, 1990. Kâşgarlı Mahmud. Dîvânü Lügati ‘t-Türk: Tıpkıbasıim. Facsimile [Makhmud Kashghari. Dîvânü Lügati ‘t-Türk: The Facsimile]. Ankara: Türkiye Kültür Bakanlığı. III + la–320a. [in Arabic].

DTS, 1969. Drevnetyurkskiy slovar` [Old Turkic Dictionary]. Redaktory`: V.M. Nadelyaev i dr. L.: Nauka. 676 p. [in Russian].

Genç Reşat, 2004. Karahandar mamleketinin bijlik tüzülüşü. Kotorgondor Muzaffer Ürekli, Ziba Musabayeva; red. M.Ch. Kojobekov [The Political Structure of the Karakhanid State. Transl. from Turkish into Kyrgyz by Muzaffer Ürekli, Ziba Musabayeva; ed. M. Ch. Kojobekov]. Bishkek: KTMU. 240 p. [in Kyrgyz].

Genç Reşat, 1981. Karahanlı Devlet Teşkilâti: (XI. Yüzyıl): (Türk Hâkimiyet Anlayışı ve Karahanlılar). Istanbul: Tifdruk Matbaası. 372 p.

Genç, Reşat, 1997. Kaşgarlı Mahmud’a göre XI. yüzyılda Türk dünyası [The Karakhanid State Organization: (the 11th Century): (Turkic Understanding of Sovereignty and the Karakhanids)]. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. xiv, 412 p. [in Turkish]

Golden Peter B., 2011. Central Asia in World History. Oxford, New York: Oxford University Press, Inc. X+180 p.

Goryacheva Valentina D., 2010. Gorodskaya kul`tura tyurkskikh kaganatov na Tyan`-Shane: (VI – nachalo XIII vv.). Bishkek: Ky`rgy`zsko-Rossijskij Slavyanskij un-t. 303 p. [Urban Culture of the Turkic Khaganates in Tian-Shan: (The 6th – beginning of the 13th century)] [in Russian]

Grigoriev Vasily V., 1874. Karakhanidy` v Maverannagre po Tarix-i Munedzhzhima bashi v osmanskom tekste s perevodom i primechaniyami. Trudy` Vostochnago otdeleniya IRAO [Karakhanids in Maverannahr in the Tarikh-i Minejjim Bashi in the Ottoman Text with the translation and notes]. T. 17. SPb. P. 189-258. [in Russian].

Ivanov Vyacheslav Vsevolodovich, 1992. Pamyatniki tokharoyazychnoj pis`mennosti [Monuments of the Tocharian Writing]. Vostochny`j Turkestan v drevnosti i rannem srednevekov`e: E`tnos, yazy`ki, religii. Pod red. B.A. Litvinskogo. M.: Nauka. P. 222-270, prim. 567-570. [in Russian].

Jakut, 1866-1873. Jacut’s geographisches Wörterbuch aus den Handschriften zu Berlin, St. Petersburg und Paris [Jacut’s Geographical Dictionary from the Manuscripts of Berlin, St. Petersburg and Paris]. Hrsg. von Ferdinand Wüstenfeld. Leipzig, 1866-1873. Bd. 1-6. (Bd. 1. 12+942 p.; Bd. 2. 1867. 968 S.; Bd. 3. 936 S.; Bd. 4. 1869. 1048 S.; Bd. Anmerkungen. 1873. 512 p.; Bd. 6. Register. VII+781). [in Arabic].Jamal Gulnisa, Kafkasyali Muhammet Savaş, 2016. Kutadgu Bilig Araştırmaları Tarihi [The Kutadgu Bilig’s Research History]. Ankara: Karınca Creative Ajans. 391 p. [in Turkish].

Jumagulov Chetin, 1987. Epigrafika Kirgizii [Epigraphy of Kyrgyzstan. Issues 1-3.]. Frunze: Izd-vo AN Kirg. SSR, Ilim, 1963-1987. Vyp. 1-3. [in Russian].

Jumagulov Chetin, 2011. Kyrgyzstandagy nestorian-türk jazuu estelikteri (XIII–XIV kylymdar) [The Nestorian-Turkic Written Monuments of Kyrgyzstan (The 13th–14th centuries)]. Jooptuu red. Asan Abetekov, Dööölötbek Saparaliev. Bishkek. 524 p. [in Kyrgyz]

Jusup Balasagyndyn, 2016. Jusup Balasagyndyn “Kuttuu bilimi”. X–XI kylymdardagy Borborduk Aziyadagy musulmandyk kajra jaraluunun küzgüsü: Jusup Balasagyndyn 1000 jyldygyna arnalgan V “Kyrgyz jana Karahandar kaganattary” el aralyk ilimij–tajryibalyk jyıynynyn materialdary. 2016-jyldyn 16-18-sentyabry. [«The Blessed Knowledge» by Jusup Balasagyn – a Mirror of the Islamic Golden Era in Central Asia in the 10th-11th centuries: The Proceedings of the 5th International Scientific and Practical Conference «The Kyrgyz and Karakhanid Khaganates» dedicated to the 1000th anniversary of Jusup Balasagyn. September 16-18, 2016.]. Jooptuu red. T.K. Chorotegin. Bishkek: MaxPrint. 416+ii p. [in Kyrgyz].

Karayev Omurkul K., 1983. Istoriya Karakhanidskogo kaganata (X - nachalo XIII vv.) [History of the Karakhanid Khaganate (The 10th – beginning of the 13th centuries)]. Otv. red. Midil B. Dzhamgerchinov, V.P. Mokrynin. Frunze: Ilim. 302 p. [in Russian].

Khalidov Anas B., 1987. Slovari Iskhaka al-Farabi i Makhmuda al-Kashghari: (Iz istorii leksikografii v Srednei Azii X-XI vv.). Otv. red. P.A. Gryaznevich [Dictionaries of Ishaq al-Farabi and Mahmud al-Kashghari: (From the history of lexicography in Central Asia in the 10th-11th centuries). Ed. P.A. Gryaznevich]. L.: Leningrad, otd. IV AN SSSR. 68 p. [in Russian].

Kochnev Boris D., 2005. Numizmaticheskaya istoriya Karakhanidskogo kaganata (991-1209 gg.). Chast` I. Istochnikovedcheskoe issledovanie. Otv. red. V.N. Nastich [The Numismatic History of the Karakhanid Khaganate (991-1209). Part I. Source study. Ed. V.N. Nastich]. M.: Evraziya. xxx+314 p. [in Russian].

Kononov Andrei N., 1983. Poema Yusufa Balasagunskogo «Blagodatnoe znanie» [Poem by Yusuf Balasaguni «The Blessed Knowledge»]. Balasagunskij Yusuf. Blagodatnoe znanie. Izd. podgotovil S.N. Ivanov. M.: Nauka. P. 495-517. [in Russian].

Kumekov Bulat E., 1987. Arabskie i persidskie istochniki no istorii ky`pchakov VIII-XIV vv.: Nauchno-analitich. obzor [The Arabic and Persian Sources on the History of the Kipchaks of the 8th-14th centuries: Scientific and analytical review]. Otv. red. T.B. Balakayev. Alma-Ata: Nauka. 42 p. [in Russian].

Kumekov Bulat E., 1972. Gosudarstvo kimakov IX-X vv. po arabskim istochnikam [The Kimak State in the 9th-10th centuries according to the Arabic Sources]. AN KazSSR. In-t istorii, arkheologii i etnografii im. Ch.Ch. Valikhanova. Otv. red. B.S. Suleimenov. Alma-Ata: Nauka. 156 p. [in Russian].

Kumekov Bulat E., 2010. Karakhanidy // Istoriya Kazakhstana (s drevnejshikh vremen do nashikh dnej): V pyati tomakh. T. 1. Kazakhstan ot epokhi paleolita do pozdnego srednevekov`ya [The Karakhanids, in History of Kazakhstan (from ancient times to the present day): In five volumes. V. 1. Kazakhstan from the Paleolithic era to the late Middle Ages]. Gl. Red. A. Prmanov. Almaty: Atamura. 544 p. P. 398-408. [in Russian].

Livshits Vladimir A., 2008. Sogdijskaya epigrafika Srednej Azii i Semirech`ya. SPb.: Filol. f-t SPbGU. 414 s. [The Sogdian epigraphy of Central Asia and Semirechye] [in Russian]

Livshits Vladimir A., 2013. Sogdijsko-tyurkskie lingvisticheskie kontakty` [Sogdian-Turkic Linguistic Contacts]. Lavrovskij sbornik. Materialy` XXXVI i XXXVII Sredneaziatsko-kavkazskix chtenij 2012 – 2013 gg. Etnologiya, istoriya, arxeologiya, kul`turologiya. SPb. P. 62-68. [in Russian].

Lur’ye Pavel B., 2022. Zametki po khronologii tyurko-sogdiyskikh monet Semirech’ya. Talas Savaşı ve Tarihi Önemi. Editörler Fahri Solak v.b. [Notes on the chronology of Turkic-Sogdian coins of Semirechye. The Battle of Talas and Its Historical Importance. Editors Fahri Solak etc.]. İstanbul: TDBB. P. 51-57. [in Russian].

Malikov Azim, 2015. Tyurko-sogdiiskie svyazi i vzaimovliyaniya v oazisakh Tsentral`noj Azii [Turkic-Sogdian Relations and Mutual Influences in the Oases of Central Asia]. Sogdijskij sbornik. Vypusk 2. Novejshie issledovaniya po istorii kul`tury Sogda v Uzbekistane. LAP Lambert Academic publishing. P. 73-87. [in Russian].

Mez Adam, 1996. Musul`manskij renessans. Per. s nem., predisl. i primech. D.E. Bertel`sa. 2-e izd [Muslim Renaissance. Translated from German, foreword and notes by D.E. Bertels.]. M.: Izd-vo «ViM». 544 p. [in Russian].

Muminov Ashirbek K., 2015. Xanafitskij mazkhab v istorii Central`noj Azii. Pod red. S.M. Prozorova [Hanafi Madhhab in the History of Central Asia. Edited by S.M. Prozorov]. Almaty: Kazak enciklopediyasy. 400 p. [in Russian].

Nastich Vladimir N., 2005. K epigraficheskoi istorii srednevekovogo Balasaguna (gorodishshe Burana v Kyrgyzstane) [On the Epigraphic History of Medieval Balasagun (the Burana settlement in Kyrgyzstan)]. Numizmatika i epigrafika. T. 17. M.: Izdat. firma «Vostoch. literatura» RAN. P. 70-82. [in Russian].

Orkhon-Enisei tekstteri [The Orkhon-Yenissei Texts], 1982. Jooptuu red. S. Kudaibergenov, S. Sydykov. Frunze: Ilim. 240 p. [in Kyrgyz].

Pritsak Omeljan, 1993. A mozhe, Bulgaro-Tatarskij Ossiyan? [Or Maybe Bulgaro-Tatar Ossian?]. Skhidnij cvít. Kiїv. No 2. P. 36-47. [in Ukrainian].

Pritsak Omeljan, 1953a. Die Karachaniden (mit einer genealogischen Tafel) [The Karakhanids (with the Genealogical Table)]. Der Islam. Bd. 31/1. Berlin P. 17-68. (Reprint: Pritsak O. Studies in medieval Eurasian history London: Variorum Reprints, 1981. 376 p. Part XVI.). [in German].

Pritsak Оmeljan, 1950. Karachanidische Streitfragen 1-4 [The Karakhanids. The Issues 1-4.]. Oriens, Vol. 3. No 2, Leiden. P. 209-228. (Reprint: Pritsak O. Studies in medieval Eurasian history London: Variorum Reprints, 1981. 376 p. Part XVII.). [in German].

Pritsak Omeljan, 1953b. Mahmud Kaşgari kimdir? (Çeviren Hasan Eren)) [Who is Mahmud Kashghari? (Translated by Hasan Eren)]. Türkiyat Mecmuası. Cilt 10. P. 243-246. (Reprint: Pritsak O. Studies in medieval Eurasian history London: Variorum Reprints, 1981. 376 p. Part XVIII. [in Turkish].

QB, Metin, 2024. Yûsuf Hâs Hâcib. Kutadğu Bilig. Metin / Hazırlayan Mustafa S. Kaçalin [Yusuf Has Hajib. The Blessed Knowledge. Text, prepared by Mustafa S. Kaçalin.]. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara. 343 p. URL: https://www.academia.edu/8048541/Kutadgu_Bilig_Yusuf_Has_Hacip_Orjinal_Tam_Metin (Accessed: 07.02.2025). [in Turkish].

Tchoroev Tynchtykbek K., 1987. «Divan lugat at-turk» Makhmuda Kashgari kak istochnik po istorii tyurkoyazychnykh narodov Srednei i Tsentral`noj Azii [«Divan lugat at-turk» by Mahmud Kashgari as a Source on the History of the Turkic-speaking Peoples of Central and Inner Asia]. Orientalistika v Kirgizii. Otv. red. Muhammed Ya. Sushanlo. Frunze: Ilim. P. 12-26. [in Russian].

Tchoroev Tynchtykbek K., Sadyrova Zamira T., 2023. Karakhanidy. Letopis` tyurkskoj civilizacii. Tom 1. Tyurkskij mir v VI-XII vv. Kollektivnaya monografiya [Karakhanids, in Chronicle of the Turkic civilization. Volume 1. The Turkic world in the 6th-12th centuries. Collective monograph]. Barnaul. Izd-vo Altajskogo gos. un-ta. [in Russian].

Tchoroev Tynchtykbek K., Urstanbekov Beishe, 1987. Osnovnyie etapy rasprostraneniya islama v Kirgizstane v VII-XIV vv. [The main stages of the spread of Islam in Kyrgyzstan in the 7th-14th centuries]. Voprosy istorii materal`noi i dukhovnoi kul`tury Kirgizstana: Sb. nauch. st. Otv. red. A.A. Asankanov. Frunze: Kir. gos. un-t. P. 28-44. [in Russian].

Togan Akhmet Zaki Validi, 1994-1998. Vospominaniya: v 2-x knigax [The Memories: in 2 books]. Kn. 1. Ufa: Bashkirskoe izdatel`stvo «Kitap», 1994. 400 p.; Kn. 2. Ufa: Bashkirskoe izdatel`stvo «Kitap», 1998. 368 p. [in Russian].

Tugusheva Liliya Yu., 1980. Fragmenty ujgurskoi versii biografii Syuantziana. Transkriptsiya, perevod, primechaniya i ukazateli L.Yu. Tugushevoi; otv. red. A.N. Kononov [Fragments of the Uyghur Version of the Biography of Xuánzàng. Transcription, translation, notes and indexes by L.Yu. Tugusheva; resp. ed. A.N. Kononov.]. M.: Nauka. 179 p. [in Russian].

Tugusheva Liliya Yu., 2013. Ujgurskie delovye dokumenty X-XIV vv. iz Vostochnogo Turkestana. Faksimile rukopisej. Predisl., transkr., per. s drevneujgurskogo L.Yu. Tugushevoi. Faksimile rukopisei [Uyghur Business Documents of the 10th-14th Centuries from East Turkestan. Facsimile of Manuscripts. Preface, transcribed, translated from Old Uyghur by L.Yu. Tugusheva. Facsimile of Manuscripts]. Moscow: Vost. lit. 326 p. [in Russian].

Türik Bitig, 2008. Türik Bitig: Žаzbа žäne ȩtnoarȟeologijalyḳ derektemeler tarı̊ȷȟı̊ȷ-mädeniȷ аḳparattyḳ közderǐ. Ḳаzаḳstan Respublikasy Mädeniȷjet žäne аḳparat ministrlǐgǐ. Тǐl komitetǐ. Abaĭ atyndağy Ḳаzаḳ Ǔlttyḳ pedagogikalyḳ universitetǐ: web site [Türk Bitig: The History of Archaeological and Ethno-Archaeological Research. Ministry of Culture and Information of the Republic of Kazakhstan. Language Committee. Kazakh Pedagogical University named after Abay]. Prepared by N. Bazhylhan, T.S. Sadykov, K.T.Iskakov G.Seržan. etc. Kazakhstan. (URL: http://www.irq.kaznpu.kz). [in Kazakh].