Қарахандық ақын және ойшыл Жүсіп Баласағын мен оның дәуірі
Қаралымдар: 29 / PDF жүктеулері: 18
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2025-1-108-129Кілт сөздер:
Қарахан қағанаты, ғылым, философия, жыр, дидактика, Жүсіп Баласағын, мемлекеттік басқару, «Исламның алтын ғасыры», «шуубия», «хақания» тіліАннотация
Ортағасырлық Түркістан халықтарының мәдениеті мен ғылыми ой пікірінің тарихын зерттеу мәселесін басқа шетел орталықтарымен қатар аймақтың посткеңестік республикаларының әртүрлі ғылыми мектептері белсенді түрде дамытып келеді. Қолайлы фактор – бұрынғы кеңестік коммунистік идеологиялық цензураның болмауы. Қарахан қағанатының мәдени тарихына да, Жүсіп Баласағын (Жүсіп Баласағұни)
және Махмұд Қашғари Барсқани сияқты көрнекті тұлғаларды зерттеуге де лайықты көңіл бөлінген. 2025-2026 жылдары Жүсіп Баласағынның туғанына 1010 жыл толады.
Бұл мақалада 1069-1070 жылдары қарахан-түркі тілінде жасалған «Құтадғу билиг» («Құтты білім» немесе «Мемлекеттік басқару білімі») бірегей философиялық дидактикалық поэмасының авторы Жүсіп Баласағынның дәуіріне, өмірі мен шығарма
шылығына қатысты бірнеше мәліметтер жинақталған.
Есік қорғанының әлі құпиясы ашылмаған көне жазуынан басқа, Түріктер өздерінің түрлі аймақтық өзгерістері бар «Бітіг» әліпбиін жасаған. Түріктер соғды әліпбиімен ерте Түрік қағанаттары кезінде де, Қараханилер тұсында да таныс болған. Жетісудың
Талас алқабында (Құлан-Сайда) ХІ ғасырдан қалған Соғды әліпбиінің жартастағы жазу ескерткіштерінің бірі сақталған.
Соғды әліпбиінен түркі әліпбиі де дамыды, оны ұйғырлар мен Махмұд Қашқари жалпы «түркі» деп атады. Қазір ғылымда бұл әліпби шартты түрде «ұйғыр әліпбиі» деп аталады. XIV ғасырдың басына дейін Жетісуды мекендеген жергілікті христиан түріктері де ана тіліне лайықталған сириялық әліпбиді пайдаланған.
Түркі тілдес халықтардың көптеген ғұламалары қос тілді, тіпті үш тілден де артық білген. Қарахандар жартылай жаулап алған Тарым ойпатында тохар және санскрит тілдеріндегі жазуды білетін түріктер де қоныстанған. Сонымен, мақалада түріктердің ислам діні келгенге дейін де жазба мәдениеті болғаны айтылады. Демек, Жүсіп Баласағынның «шу‘убиййа» мәдени қозғалысының қолдаушысы болуы заңдылық.
Мақала авторлары поэмадағы мәліметтерді талдай отырып, мемлекетті басқару идеалдарын өзінше тұжырымдаған автордың жоғары философиялық-дүниетанымдық ұстанымын, «Исламның алтын ғасырында» Еуразия мен Солтүстік Африканың кең
аумақтарындағы мұсылмандық мәдениет пен ғылымның шығыс бекінісіне айналған Қарахан қағанаты қоғамының түрлі әлеуметтік топтарына ізгі қарым-қатынасын атап көрсетеді.
Жүсіп Баласағын мемлекеттің өркендеуі үшін замандастарын білімге шақырды.
Сондай-ақ, ол атқамінерлердің арасындағы жемқорлық пен менмендікті де қабыл алмады. Ол үшін ғылым да тек дінмен ғана шектелмейді, өйткені ол алгебра мен астрономияны, сондай-ақ ежелгі грек ғалымы Евклидтің теорияларын және т.б. оқуға
шақырды. Жүсіп Баласағын мұрасы – Қарахан қағанатындағы түрік халықтары мен басқа наным-cенімді ұстанған түріктер де өмір сүрген көршілес елдердегі мәдениет пен ғылымның дамуындағы ерекше белес.
Әдебиет
Базылхан Н., 2005. Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Енисей,
Талас). Алматы: Дайк-Пресс. 252 б. 144 б.
Байпаков К. М., 1986. Средневековая городская культура Южного Казахстана и
Семиречья (VI – начало XIII в.). Алма-Ата: Наука. 256 с.
Баласагунский Юсуф, 1983. Благодатное знание / Изд. подготовил С.Н.Иванов; Отв.
ред. А.Н.Кононов. М.: Наука. 560 с.
Бартольд В.В., 2002a. Богра-хан, упомянутый в Кутадгу Билик // Бартольд В.В.
Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов / подгот. к изд.
С.Г.Кляшторный; отв.ред. А.Н.Кононов. Перепеч. с изд. 1968 г. М.: Вост. лит. С. 419-424.
Бартольд В.В., 2002b. Кара-китаи // Бартольд В.В. Работы по истории и филологии
тюркских и монгольских народов / подгот. к изд. С.Г.Кляшторный. С. 544-545. (С. 542
).
Бартольд В.В., 2002c. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских
народов / подгот. к изд. С.Г.Кляшторный; отв.ред. А.Н.Кононов. Перепеч. с изд. 1968 г.
М.: Вост. лит. 757 с.
Генч, Решат, 2004. Карахандар мамлекетинин бийлик түзүлүшү / Которгондор
Музаффер Үрекли, Зиба Мусабаева; ред. М.Ч.Кожобеков. Бишкек: КТМУ. 240 б.
Горячева В.Д., 2010. Городская культура тюркских каганатов на Тянь-Шане: (VI –
начало XIII вв.). Бишкек: Кыргызско-Российский Славянский ун-т. 303 с.
Григорьев В.В., 1874. Караханиды в Мавераннагре по Тарих-и Мунеджжима баши в
османском тексте с переводом и примечаниями // Труды Восточного отделения ИРАО.
Т. 17. СПб. С. 189-258. DOI: https://doi.org/10.1093/nq/189.12.258b
Давидович Е.А., 1957. Нумизматические материалы для хронологии и генеалогии
среднеазиатских Караханидов // Труды Государственного исторического музея (ГИМ).
Вып. XXVI. М. Ч. 2. С. 91-119.
Давидович Е.А., 1968. О двух караханидских каганатах // Народы Азии и Африки.
№ 1. С. 67-76.
Джумагулов Ч., 1987. Эпиграфика Киргизии. Фрунзе: Изд-во АН Кирг. ССР, Илим,
-1987. Вып. 1-3.
ДТС, 1969. Древнетюркский словарь / Редакторы: В.М.Наделяев и др. Л.: Наука. 676 с.
Жумагулов, Четин, 2011. Кыргызстандагы несториан-түрк жазуу эстеликтери (XIII
XIV кылымдар) / Жооптуу ред. Асан Абетеков, Дөөлөтбек Сапаралиев. – Бишкек. 524 б.
Жусуп Баласагындын, 2016. Жусуп Баласагындын “Куттуу билими” – X-XI
кылымдардагы Борбордук Азиядагы мусулмандык кайра жаралуунун күзгүсү: Жусуп
Баласагындын 1000 жылдыгына арналган V “Кыргыз жана Карахандар каганаттары”
эл
аралык илимий–тажрыйбалык жыйынынын материалдары. 2016-жылдын
-18-сентябры. / Жооптуу ред. Т.К.Чоротегин. Бишкек: MaxPrint. 416+ii б.
Иванов B.B., 1992. Памятники тохароязычной письменности // Восточный Туркестан
в древности и раннем средневековье: Этнос, языки, религии / Под ред. Б.А.Литвинского.
М.: Наука. С. 222-270, прим. 567-570.
ал-Кашгари Махмуд., 2005. Диван Лугат ат-Турк / Перевод, предисловие и
комментарии З.-А. М. Ауэзовой. Индексы составлены Р. Эрмерсом. Алматы: Дайк
Пресс. 1288 с.
Караев O.K., 1983. История Караханидского каганата (X - начало XIII вв.) / Отв. ред.
М.Б.Джамгерчинов, В.П.Мокрынин. Фрунзе: Илим. 302 с.
Кононов А.Н., 1983. Поэма Юсуфа Баласагунского «Благодатное знание» // Баласа
гунский Юсуф. Благодатное знание / Изд. подготовил С.Н.Иванов. М.: Наука. С. 495-517.
Кочнев Б.Д., 2005. Нумизматическая история Караханидского каганата (991-1209 гг.).
Часть I. Источниковедческое исследование / Отв. ред. В.Н.Настич. М.: Евразия. xxx+314 c.
Кумеков Б.Е., 1987. Арабские и персидские источники по истории кыпчаков VIII-XIV
вв.: Научно-аналитич. обзор / Отв. ред. Т.Б.Балакаев. Алма-Ата: Наука. 42 с.
Кумеков Б.Е., 1972. Государство кимаков IX-X вв. по арабским источникам / АН
КазССР. Ин-т истории, археологии и этнографии им. Ч.Ч.Валиханова. Отв. ред.
Б.С.Сулейменов. Алма-Ата: Наука. 156 с.
Кумеков Б.E., 2010. Караханиды // История Казахстана (с древнейших времен до
наших дней): В пяти томах. Т. 1. Казахстан от эпохи палеолита до позднего средневековья
/ Гл. Ред. А.Прманов. Алматы: Атамұра. С. 398-408.
Лившиц В.А., 2008. Согдийская эпиграфика Средней Азии и Семиречья. СПб.: Филол.
ф-т СПбГУ. 414 с.
Лившиц В.А., 2013. Согдийско-тюркские лингвистические контакты // Лавровский
сборник. Материалы XXXVI и XXXVII Среднеазиатско-кавказских чтений 2012 – 2013 гг.
Этнология, история, археология, культурология. СПб. С. 62-68.
Лурье П.Б., 2022. Заметки по хронологии тюрко-согдийских монет Семиречья //
Talas Savaşı ve Tarihi Önemi / Editörler Fahri Solak v.b. İstanbul: TDBB. S. 51-57.
Маликов Азим, 2015. Тюрко-согдийские связи и взаимовлияния в оазисах Центральной
Азии // Согдийский сборник. Выпуск 2. Новейшие исследования по истории культуры
Согда в Узбекистане. LAP Lambert Academic publishing. C.73-87.
Мец А., 1996. Мусульманский ренессанс / Пер. с нем., предисл. и примеч.
Д.Е.Бертельса. 2-е изд. М.: Изд-во «ВиМ». 544 с.
Муминов А.К., 2015. Ханафитский мазхаб в истории Центральной Азии / Под ред.
С.М.Прозорова. Алматы: Казак энциклопедиясы. 400 с.
Настич В.Н., 2005. К эпиграфической истории средневекового Баласагуна (городище
Бурана в Кыргызстане) / Нумизматика и эпиграфика. Т. 17. М.: Издат. фирма «Восточ.
литература» РАН. С. 70-82.
Орхон-Енисей тексттери, 1982. / Жооптуу ред. С.Кудайбергенов, С.Сыдыков. Фрунзе:
Илим. 240 б.
Прiцак Омелян, 1993. А може, Булгаро-Татарський Occiaн? // Схiдний cвít. Київ. №
С. 36-47.
Тоган, 1994-1998. Тоган, Ахмет Заки Валиди. Воспоминания: в 2-х книгах. Кн. 1. Уфа:
Башкирское издательство «Китап», 1994. 400 с.; Кн. 2. Уфа: Башкирское издательство
«Китап», 1998. 368 с.
Тугушева Л.Ю., 1980. Фрагменты уйгурской версии биографии Сюаньцзана /
Транскрипция, перевод, примечания и указатели Л.Ю.Тугушевой; отв. ред. А.Н.Кононов.
М.: Наука. 179 с.
Тугушева Л.Ю., 2013. Уйгурские деловые документы X–XIV вв. из Восточного
Туркестана. Факсимиле рукописей / Предисл., транскр., пер. с древнеуйгурского
Л.Ю.Тугушевой. Факсимиле рукописей. М.: Вост. лит. 326 с.
Халидов А.Б., 1987. Словари Исхака ал-Фараби и Махмуда ал-Кашгари: (Из истории
лексикографии в Средней Азии X-XI вв.) / Отв. ред. П.А.Грязневич. Л.: Ленинград, отд.
ИВ АН СССР. 68 с.
Чороев Т.К., 1987. «Диван лугат ат-турк» Махмуда Кашгари как источник по истории
тюркоязычных народов Средней и Центральной Азии // Ориенталистика в Киргизии /
Отв. ред. М.Я.Сушанло. Фрунзе: Илим. С. 12-26.
Чороев Т.К., Садырова З.Т., 2023. Караханиды. // Летопись тюркской цивилизации.
Том 1. Тюркский мир в VI-XII вв.: коллективная монография. Барнаул. Изд-во Алтайского
гос. ун-та.
Чороев Т.К., Урстанбеков Б.У., 1987. Основные этапы распространения ислама
в Киргизстане в VII-XIV вв. // Вопросы истории матеральной и духовной культуры
Киргизстана: Сб. науч. ст. / Отв. ред. A.A.Асанканов. Фрунзе: Кир. гос. ун-т. С. 28-44.
Чоротегин Т.К., 2016. Алгы сөз // Жусуп Баласагындын “Куттуу билими” – X-XI
кылымдардагы Борбордук Азиядагы мусулмандык кайра жаралуунун күзгүсү: Жусуп
Баласагындын 1000 жылдыгына арналган V “Кыргыз жана Карахандар каганаттары”
эл аралык илимий–тажрыйбалык жыйынынын материалдары. – 2016-жылдын
-18-сентябры. / Жооптуу ред. Т.К.Чоротегин. Бишкек: MaxPrint. Б. 9-10.
Чоротегин Т.К., 2022. Таластагы Атлах салгылашуусу: Кыскача булак таануучулук
жана хрестоматиялык баян / Жооптуу ред. Моймол Жусупова. Бишкек: MaxPrint. 136 б.
Чоротегин Т.К., 2017. Махмуд Кашгари Барсканинин «Дивану лугати т-түрк» эмгеги
түрк элдеринин тарыхы боюнча көөнөргүс булак: Илимий басылыш (Труд Махмуда
Кашгари Барскани «Дивану лугати т-түрк» – неиссякаемый источник по истории
тюркских народов: Научное издание) / Жооптуу ред. Т.Н.Өмүрбеков, К.С.Молдокасымов.
Бишкек: «Турар» басмасы. 376 б.
Чоротегин Т.К., 1995. Этнические ситуации в тюркских регионах Центральной
Азии домонгольского времени: По мусулманским источника IX—XIII вв. / Науч. ред.
Б.А.Ахмедов. Бишкек: Фонд «Сорос-Кыргызстан». 208 с.
Arat, Reşit Rahmeti, 1991. Kutadgu Bilig: I. Metin. 3. baski. Ankara. LIX+656 s
Babayar G., 2019. Karahanlı Hakanlığı Sikkelerinde Görülen Bazı Eski Türkçe Ünvanlar ve
Onların Menşei Üzerine // Кыргыз тарыхынын актуалдуу маселелери: өтмүшү, азыркысы
жана келечеги: Тарыхчы, чыгыш таануучу Анварбек Мокеевдин 70 жылдык юбилейине
арналган илимий макалалар жыйнагы / Илимий ред.: Кайрат Белек, Нурсултан
Абдимиталип уулу. Бишкек: КТМУ. S. 300-322.
Balasaghunî, 1983. Yûsuf Khâss Hâjib. Wisdom of Royal Glory: (Kutadgu Bilig): A Turko
Islamic Mirror for Princes / transl. with an Introduction and Notes by Robert Dankoff. Chicago;
London: The University of Chicago Press. 281 p.
Çorotegin (Çoroyev), Tınçtıkbek, 2024. Mahmud Kaşğari Barskaninin kökəni, doğum ili
və yeri haqqında bilğilər və nəzəriyyələr // Mahmud Kaşğarli Beynəlxalq elmi jurnal Vol. II
№2. Baki. P. 179-188.
DLT, Tıpkıbasıim, 1990. Kâşgarlı Mahmud. Dîvânü Lügati ‘t-Türk: Tıpkıbasıim / Facsimile.
Ankara: Türkiye Kültür Bakanlığı. III + la–320a.
Genç Reşat, 1981. Karahanlı Devlet Teşkilâti: (XI. Yüzyıl): (Türk Hâkimiyet Anlayışı ve
Karahanlılar). Istanbul: Tifdruk Matbaası, 1981. 372 S.
Genç, Reşat, 1997. Kaşgarlı Mahmud’a göre XI. yüzyılda Türk dünyası. Ankara: Türk DOI: https://doi.org/10.34242/akmbaris.2019.97
Kültürünü Araştırma Enstitüsü. xiv, 412 s.
Golden Peter B., 2011. Central Asia in World History. Oxford, New York: Oxford University
Press, Inc. X+180 pp.
Jakut, 1866–1873. Jacut’s geographisches Wörterbuch aus den Handschriften zu Berlin,
St. Petersburg und Paris / Hrsg. von Ferdinand Wüstenfeld. Leipzig, 1866-1873. Bd. 1-6. (Bd.
12+942 S.; Bd. 2. 1867. 968 S.; Bd. 3. 936 S.; Bd. 4. 1869. 1048 S.; Bd. Anmerkungen.
512 S.; Bd. 6. Register. VII+781 S.).
Jamal Gulnisa, Kafkasyali Muhammet Savaş, 2016. Kutadgu Bilig Araştırmaları Tarihi.
Ankara: Karınca Creative Ajans. 391 s.
al-Kāšγarī Mahmūd, 1982-1985. Compendium of the Turkis dialects (Dīwān Luγāt at
Turk) / Edited and Transl. with Introduction and Indices by R. Dankoff in collaboration with
J. Kelly. Cambridge, Massachusetts: Harvard Un-ty Printing Office. Pt. 1-3.
KB, Metin, 2024. Yûsuf Hâs Hâcib. Kutadğu Bilig. Metin / Hazırlayan Mustafa S. Kaçalin.
T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara. 343 s. URL: https://www.academia.
edu/8048541/Kutadgu_Bilig_Yusuf_Has_Hacip_Orjinal_Tam_Metin (Accessed: 07.02.2025).
Pritsak O., 1953a. Die Karachaniden (mit einer genealogischen Tafel) // Der Islam. Bd. DOI: https://doi.org/10.1515/islm.1953.31.1.17
/1. Berlin S. 17-68. (Reprint: Pritsak O. Studies in medieval Eurasian history London:
Variorum Reprints, 1981. 376 p. Part XVI.)
Pritsak О., 1950. Karachanidische Streitfragen 1-4 / Oriens, Vol. 3. No 2, Leiden. S. 209 DOI: https://doi.org/10.2307/1579439
(Reprint: Pritsak O. Studies in medieval Eurasian history London: Variorum Reprints,
376 p. Part XVII.)
Pritsak O., 1953b. Mahmud Kaşgari kimdir? (Çeviren Hasan Eren) // Türkiyat Mecmuası.
Cilt 10. S. 243-246. (Reprint: Pritsak O. Studies in medieval Eurasian history London:
Variorum Reprints, 1981. 376 p. Part XVIII.)
Türik Bitig, 2008. Türik Bitig: Žаzbа žäˇne ȩtnoarȟeologijalyḳ derektemeler tarı̊ȷȟı̊ȷ
mäˇdeniȷ аḳparattyḳ köˇzderǐ. Ḳаzаḳstan Respublikasy Mäˇdeniȷjet žäˇne аḳparat ministrlǐgǐ.
Тǐl komitetǐ. Abaĭ atyndağy Ḳаzаḳ Ǔlttyḳ pedagogikalyḳ universitetǐ: web site / Prepared by
N. Bazhylhan, T.S. Sadykov, K.T. Iskakov G. Seržan. etc. Kazakhstan. 2008. (URL: http://
www.irq.kaznpu.kz)
Жүктеулер
Жарияланды
Дәйексөзді қалай келтіруге болады
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2025 Turkic Studies Journal
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-Коммерциялық емес 4.0 халықаралық лицензиясы.
