Ежелгі түркі тіліндегі зат есім емес лексика-грамматикалық топтардың сөзжасамы мен сөз түрлендіруі
Қаралымдар: 12 / PDF жүктеулері: 15
DOI:
https://doi.org/10.32523/2664-5157-2024-4-72-89Кілт сөздер:
Руникалық мәтіндер, ежелгі түркі руникалық ескерткіштер тілі, түркі тілдерінің морфологиясы, сын есімдер, үстеулер, сан есімдер, сөзжасам, сөз түрлендіруіАннотация
Ұсынылып отырған мақалада автор түркілердің алғашқы жазба тілі – ежелгі түркі руникалық жазбалар тіліне назар аударады. Бұл жазбалар VI-IX ғасырлар аралығында пайда болған және олар тастардың бетіне арнайы руникалық белгілермен қашалып жазылған мәтіндерден тұрады. Ғалымдар бұл тілдің қазіргі түркі тілдерінің ешқайсысына қатысы жоқ екенін, алайда оғыз элементтері мен қыпшақ және қарлұқ топтарының кейбір маңызды элементтерін қамтитын әдеби тілдің (койне) аралас нұсқасы екенін дәлелдеді. Руникалық жазба тілі лингвистер үшін қай тұрғысынан алса да қызықты болғанымен, бұл зерттеудің көздеген
нысаны – арнайы түркітану әдебиетінде жиі кездесе бермейтін есім, сын есімдер, үстеулер
мен сан есімдердің морфологиясын зерттеу болмақ. Мұқият талдаудың нәтижесінде зерттеліп отырған тіл – ежелгі тіл екендігіне қарамастан, бұл тілде осы зат есім емес категориялардың сөзжасамдық формаларының жеткілікті дамыған жүйесі бар деген қорытындыға келуге болады: сын есімдер бірнеше форма арқылы жасалады, үстеулердің кемінде екі сөзжасамдық формасы бар деген сияқты. Сөз түрлендіру (формалар жасау) саласы да қалыптаса бастаған, бұл кезеңдегі тілде ол, ең алдымен, реттік және жинақтық формаға ие сан есімдерді қамтиды. Автор бұл соңғы формаларды сөзжасам емес, сөз өзгерту саласына жатқызады, себебі жаңа жасалған сан есім формалары бастапқы лексикалық мағынасын өзгертпей, нақты санды білдіруді жалғастырады.
Әдебиет
Губайдуллина М.Э., 2003 О многофункциональности морфологических единиц (на примере формы –yn) как следствии особенности строя тюркских языков // Материалы конференции, посвященной 100-летию со дня рождения проф. В.И. Цинциус. (13-14 октября 2003 г.). Санкт-Петербург: Наука. С. 100-107.
Гузев В.Г., 1987. Очерки по теории тюркского словоизменения: Имя: На материале староанатолийско-тюркского языка. Ленинград. 144 с.
Дмитриев Н.К., 1960. Турецкий язык. Москва. 93 с.
Дубровина М.Э., Камалова Ш.Н., 2017. О понятии «синтаксическая модель» применительно к тюркским языкам (на материале языка древнетюркских рунических памятников) // Современные проблемы гуманитарных наук. Сборник научных трудов по итогам IV международной научно-практической конференции. Казань. С. 61-65.
Камалова Ш.Н., 2023. Модели косвенного дополнения в языке древнетюркских рунических памятников// Филологические науки. Вопросы теории и практики. Т. 16. № 11. С. 3809-3815. DOI: https://doi.org/10.30853/phil20230582
Кляшторный С.Г., 1971. Руническая надпись из Восточной Гоби //Studia Turcica. Budapest: Akadémiai Kiadó. С. 249-258.
Кляшторный С.Г., 2006. Памятники древнетюркской письменности и этнокультурная история Центральной Азии. Санкт-Петербург. 591 с.
Кононов А.Н., 1980. Грамматика языка тюркских рунических памятников VII-IX вв. Ленинград. 255 с.
Кормушин И.В., 2020. Язык орхонских и других рунических памятников как древнетюркское литературное койне смешанного уйгуро-огузского характера // Mongolica. 2020. Т. 23. № 2. С. 26-29.
Мельников Г.П., 1969. Синтаксический строй тюркских языков с позиций системной лингвистики // Народы Азии и Африки. М.: Издательство «Наука». № 6. С. 107.
Мельников Г.П., 2003. Системная типология языков. Москва. 395 с.
Потебня А.А., 2024. Из записок по русской грамматике. Составные члены предложения и их замены в 2-х ч. Часть 1. Москва. 292 с.
Севортян Э.В., 1966. Аффиксы именного словообразования в азербайджанском языке. Опыт сравнительного исследования. Москва. 436 с.
Севортян Э.В., 1963. Из истории прилагательных в тюркских языках // Тюркологические исследования. Москва - Ленинград: Изд-во АН СССР. С. 58- 68.
Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З., 1986. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Издание 2-е, исправленное и дополненное. Москва. 302 с.
Щербак А.М., 1977. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков. (Имя). Ленинград. 191 с.
Guzev V.G., Kljashtornyj S.G., 1995. The Turkic Runic script: Is the hypothesis of its indigenous origin no more viable? // Rocznik Orientalistyczny. T. XLIX. Zeszyt 2. Warszawa. P. 83-92.
Korkmaz Z., 1962. Türkcede eklerin kullanılış şekilleri ve ek kalıplaşması olayları. Ankara. VIII + 98 c.
Radloff W., 1897. Die Alttűrkischen Inschriften der Mongolei. Sankt-Petersburg. VII. 181 p. + 36 p.
Tekin T., 1988. Orhon yazıtları. Ankara. 200 s. + 23, 11, IV tabl.
